भा. द. खेर लिखित ‘हिरोशिमा’ या पुस्तकाची पेपरबॅक आवृत्ती विहंग प्रकाशनतर्फे लवकरच प्रकाशित होत आहे. त्यातील एक प्रकरण प्रसिद्ध करीत आहोत.
रविवारची, ७ डिसेंबर १९४१ची सुरेख सकाळ. त्या दिवशी धुक्यानंही सुट्टी घेतली असावी. पर्ल हार्बरला पहाटेच जाग आली. चर्चमध्ये जाण्यासाठी तसेच रविवारचे कार्यक्रम आखण्यासाठी घराघरात चर्चा सुरू होती. सगळीकडे धांदल-धावपळ उडाली होती.
जेमी जेफ्रेला रात्रभर झोप लागली नव्हती. शनिवारची रात्र त्याने मोटेलमध्येच मदिरा आणि मदिराक्षी यांच्या धुंद सहवासात घालवली होती. मध्यरात्रीनंतर त्यानं अंथरुणावर अंग टाकलं होतं, पण त्याला शांत झोप लागली नव्हती. अधिकाऱ्यांच्या बेफिकिरीमुळे त्याचं मन अस्वस्थ झालं होतं. प्रत्येक दिवशी वॉशिंग्टनहून हवाईबेटांकडे संदेश येत होते. ‘कोणत्याही क्षणी शत्रूचा हल्ला होईल, सावध रहा’, असं सांगितलं जात होतं. परंतु अ‍ॅड्मिरल किमेल आणि जनरल शॉर्ट हे आपापसात नेहमी म्हणायचे, ‘अ‍ॅड्मिरल स्टार्कसाहेबांना उगाच चिंता वाटते. पर्ल हार्बपर्यंत येणं जपानला कधीच शक्य होणार नाही.’’
वरिष्ठाधिकाऱ्यांनी वारंवार दिलेल्या इशाऱ्यांकडे त्या दोघांनीही दुर्लक्ष केलं होतं. ख्यालीखुशालीत खुशाल दिवस-रात्री घालवल्या होत्या. वरिष्ठाधिकाऱ्यांच्या इशाऱ्यांकडे लक्ष दिलं नव्हतं; मग जेमीनं दिलेल्या इशाऱ्याला ते थोडेच धूप घालणार होते? म्हणून जेमी जेफ्रे अस्वस्थ होता. त्याला झोप लागली नव्हती.
भल्या पहाटे तो उठला आणि ‘गोल्डन ईगल’ समोर येऊन उभा राहिला. बेकरी नुकतीच उघडली होती. म्हातारा युकिओ पाव-बिस्किटांची आकर्षक रचना करण्यात गुंतला होता. योको केक मांडून ठेवत होती. तिच्या रचनाकौशल्याकडे जेमी मन लावून बघत होता. मधूनच तिच्या पाठमोऱ्या आकृतीकडे टक लावून बघत होता.
त्याची चाहूल लागताच तिनं एकदम वळून त्याच्याकडे बघितलं. तेव्हा त्याची दृष्टी तिच्या उघडय़ा गळ्यावर स्थिर झाली होती.
जेमी जेफ्रे तिकडे टक लावून बघतो आहे हे तिच्या लक्षात येताच योको म्हणाली, ‘‘सभ्यतेनं वागायला तुला कुणी शिकवलेलं दिसत नाही.’’
छद्मी हास्य करून जेमी म्हणाला, ‘‘सगळ्याच ठिकाणी सभ्यतेनं थोडंच वागायचं असतं?’’
‘‘निदान माझ्याशी वागताना तरी सभ्यतेनं वागायला हवं!’’
‘‘मी तुला एवढंच विचारणार होतो की, हा मोठा केक तुझ्या एंगेजमेन्टसाठी तयार केला आहे की काय?’’
‘‘माझी एंगेजमेन्ट तुझ्यापर्यंत नाही येणार!’’
‘‘नाही कशी? तुला एखादी भेट द्यायला नको का? माझ्या कॉर्टर्समध्ये चल.. तिथे भेट देतो तुला!’’
जेमीनं डोळे मिचकावले.
योको म्हणाली, ‘‘तिथे येऊन काय करू?’’
‘‘तू काहीच करू नकोस. मला फक्त हवं ते दे!’’
‘‘तुला हवं ते देण्यापेक्षा इथे समुद्रात बुडालेलं काय वाईट?’’
मग तिनं गंभीरपणानं विचारलं, ‘‘बरं, तुला काय हवंय ते बोल!’’
‘‘योको.. योको हवीय मला!
‘‘योको फार महागात पडेल.. त्यापेक्षा आज घरीच पावरोटी घेऊन जा.. तुला भीती वाटते ना की, या आपल्या बंदरावर केव्हाही हल्ला होईल म्हणून.. पावरोटी घेतलेली असावी.’’
जेमी म्हणाला, ‘‘पावरोटी तर घेतोच, पण तू येणार असशील तर हा मोठा केकही घेतो. तुझ्या केकचा तेवढाच खप होईल.’’
‘‘नाही खपला तर समुद्रात बुडवून टाकीन..’’
तिच्या हातून पावरोटी घेतानाही जेमीनं आपला डावा डोळा मिचकावला.
त्याच्या हातात पाव देताना योको म्हणाली, ‘‘डोळ्यांत चांगलं औषध घाल. नाहीतर तुझे डोळे जातील. फार फडफड करताहेत तुझे डोळे.’’
जेमी जेफ्रे निघून गेल्यावर त्या बेकरीला क्षणाचीही उसंत मिळाली नाही. कारण त्या दिवशी रविवार होता. प्रत्येक रविवारी हे असंच व्हायचं. चर्चमध्ये जायची धांदल असायची. बेकरीतली पावरोटी बंगल्यात गेली म्हणजे न्याहारी व्हायची. मग चांगलेचुंगले कपडे अंगावर चढवून चर्चमध्ये जायची धांदल उडायची. चर्चमधली प्रार्थना आटोपल्यानंतर ज्याचा त्याचा सुट्टीचा कार्यक्रम सुरू व्हायचा. या कार्यक्रमात सवतासुभा नसायचा. या दिवशी नवीन गाठीभेटी व्हायच्या. ओळखीपाळखी व्हायच्या, परस्परांकडे जाणं-येणं वाढायचं, त्यातूनच प्रेमप्रकरणं निर्माण व्हायची. ती रंगायची. जुन्या प्रेमप्रकरणांची रंगत नाहीशी व्हायची. नव्या प्रेमप्रकरणांना गहिरा रंग चढायचा.
हवाईबेटांच्या परिसरात युद्धतळ पडला होता. पण साऱ्यांच्या कल्पनेतलं युद्ध दूर क्षितिजावर टांगलेलं दिसत होतं. लष्करी अधिकारीच जिथे युद्ध खेळण्याच्या कल्पनेनं नाचरंगात दंग होते तिथे इतरांची काय कथा? हवाईबेटांवर इथून तिथून ख्यालीखुशालीचं वातावरण पसरलेलं होतं. इष्काच्या रंगाढंगात हवाईबेटं बुडाली होती.
त्या दिवशी असाच आनंदी सूर्य उगवला. सकाळचे साडेसात वाजून गेले तेव्हा सागरावर उन्हं चांगलीच चमकायला लागली होती. सागराच्या जलाशयावरून उडणारे नीलवर्णी पक्षी पूर्व दिशेला झेपावत होते. जणू सागरतळावरून उडालेली विमानं शत्रूवर झेपावून जात असल्याचा भास होत होता. ते दृश्य नित्याचंच होतं, त्यात नवीन असं काहीच नव्हतं. निळं पाणी आणि निळं आकाश यांच्या सीमारेषेवर लावलेली ही नीलवर्णी पक्ष्यांची झालर कुणालाच विलोभनीय वाटलेली नव्हती. नित्य परिचयामुळे नित्य दिसणारी असली विलोभनीय दृश्यं नेहमीच दृष्टीआड होतात. त्याही दिवशी निसर्गाकडे कुणाचंच लक्ष नव्हतं.
पर्ल हार्बरवरचं टेहळणी विमान आणि वॉर्ड ही युद्धनौका टेहळणीचं कार्य करून परतली. तिकडेही लोकांचं लक्ष नव्हतं. कारण रोजचं टेहळणीचं कार्य चाललेलं होतं. त्या दिवशीच्या टेहळणी-पथकाला पर्ल हार्बरपासून थोडय़ाच मैलांच्या अंतरावर एक जपानी पाणबुडी आढळली. ती त्यांनी बुडवूनही टाकली. परंतु तरीदेखील लष्करी अधिकारी निर्धास्त होते. त्या वेळी जपानच्या विमानवाहू नौका पर्ल हार्बरभोवतालच्या समुद्रात येऊन ठेपल्या होत्या. पण अमेरिकन लष्करी अधिकाऱ्यांनी त्यांची दखल मुळीच घेतली नव्हती.
एकदम आकाश घरघरलं. क्षितिजावर विमानांचे ठिपके दिसायला लागले. जणू नीलवर्णी पक्ष्यांच्या रांगा परत येत होत्या. चार.. पाच.. सहा.. दहा.. किती रांगा होत्या कुणास ठाऊक! अज्ञात विश्वातून कसलं तरी अनपेक्षित संकट ज्ञात विश्वात अवतीर्ण व्हावं असा भास झाला. हिकम फील्डच्या लष्करी केंद्रावर आणि फोर्ड आयलंडवरील नाविक तळावर जपानी बाँब आग ओकू लागले. त्याच्या आधीच जपानच्या विमानवाहू नौका पर्ल हार्बरच्या सागरात येऊन दाखल झाल्या होत्या. त्या नौकांवरील विमानांनी आकाशात झेप घेतली होती; आणि बंदरात उभ्या असलेल्या अमेरिकन युद्धनौकांवर मारा सुरू केला होता.
सगळीकडे गोंधळ उडाला. आरडाओरडा सुरू झाला. काही लोक ओरडत होते.. ‘सायरन् सायरन.’ परंतु हवाई हल्ल्याची सूचना देणारी यंत्रंही बसवलेली नव्हती. जी तुटपुंजी व्यवस्था केलेली होती, ती फक्त रात्रीपुरती होती. तरीही लष्करी अधिकारी म्हणत होते, ‘ही केवळ हुलकावणी आहे.. खरा हल्ला इथे होणंच शक्य नाही!’’
जेमी जेफ्रे संतापला होता. त्याला धड बोलता येत नव्हतं. त्याच्या बोलण्याचा कसलाही उपयोग नव्हता.
अध्र्या तासाच्या बॉम्बवृष्टीत अमेरिकेच्या लष्करी सामर्थ्यांची फार मोठी हानी झाली. नंतर जपानी विमानं आपल्या तळावर परतली.
सारं शांत झाल्यावर अ‍ॅड्मिरल किमेल जेमी जेफ्रेला म्हणाले, ‘‘मी सांगितलं नव्हतं ही हुलकावणी आहे म्हणून! त्या पत्रात लिहिल्याप्रमाणे पाचपन्नास विमानं आली.. आपण शत्रूची अठ्ठावीस विमानं पाडली!’’
जेमी जेफ्रे काहीशा संतप्त स्वरात म्हणाला, ‘‘आणि आपली किती हानी झाली? त्या पत्रावर तुम्ही विसंबून राहाता, कमालच म्हणायची! मी काय बोलणार? ही आपल्याला खरीच हुलकावणी होती.. पण वेगळ्या अर्थानं!’’
जनरल शॉर्ट मध्येच म्हणाले, ‘‘लष्करी डावपेच आम्हाला जास्त समजतात.. आता संपलं.. यापुढे काहीही घडणार नाही.’’
जनरल शॉर्ट यांनी सुटकेचा नि:श्वास टाकला. जेमी गप्पच होता.
मध्यंतरी पंधरा मिनिटं गेली असतील. विमानांची घरघर पुन्हा ऐकायला यायला लागली. विमानं फारच वेगळी दिसत होती. आकाशात वेडय़ावाकडय़ा आकृती रेखाटत ती झेपावत होती. ती कुठे जायला निघाली होती कुणास ठाऊक! तळावरच्या अमेरिकन सैनिकांना त्यांची दिशाही कळेना. काय करावं हेही समजेना.
जनरल शॉर्ट धीर देतच होते, ‘ती विमानं आपल्याकडे येणंच शक्य नाही. हुलकावणी चाललीय एवढंच!’
जनरलसाहेबांचं हे बोलणं हवेत विरतं न विरतं तोच पर्ल हार्बरवर आग पाखडली जाऊ लागली. पहिला हल्ला आणि दुसरा हल्ला मिळून तब्बल दोन तास पर्ल हार्बर भाजून निघालं.
मग खाली मान घालून या हल्ल्याचा नुसता हिशेब करण्याशिवाय अमेरिकन अधिकाऱ्यांना दुसरं कामच उरलं नव्हतं.
जपानी विमानांची घरघर सुरू झाल्यावर अमेरिकन युद्धनौकांवरील तोफखाना धडाडू लागला. पण तोफांचा मारा चुकवून जपानी विमानांनी पर्ल हार्बर झोडपून काढलं. पर्ल हार्बरलगतच्या ओहाऊ बेटावर दोनशे दोन विमानं होती. त्यापैकी दीडशे विमानं जपानच्या माऱ्यात निकामी झाली. पर्ल हार्बर बंदरात अमेरिकेच्या ८६ युद्धनौका उभ्या होत्या.
अ‍ॅड्मिरल किमेलनी नाविक तळावरील एका अधिकाऱ्याला विचारलं, ‘‘आरिझोना, ओकाहोमा, कॅलिफोर्निया या बडय़ा नौका आपल्या बंदरात उभ्या होत्या की नाही? काय केलं त्यांनी?’’
तो अधिकारी अदबीनं म्हणाला, ‘‘नेवाडा आणि वेस्ट व्हर्जिनिया या नौकाही उभ्या होत्या. पण बंदरात एकही विमानवाहू नौका नव्हती.. मग या युद्धनौका करणार काय?’’
अ‍ॅड्मिरलसाहेबांनी चिडून विचारलं, ‘‘या युद्धनौका तरी जाग्यावर आहेत का?’’
‘‘नाही सर कित्येक नौका बुडाल्या; आणि ज्या उभ्या असलेल्या दिसताहेत त्या निकामी झालेल्या आहेत..’’
जनरल शॉर्टनी मधेच विचारलं, ‘‘जपानची किती विमानं आली असावीत?’’
‘‘शंभर-सव्वाशे असावीत..’’
‘‘जास्त असावीत असं वाटतं..’’
जपानच्या साडेतीनशे विमानांनी पर्ल हार्बरवर धडक मारली होती, या गोष्टीची कुणालाच कल्पना नव्हती.
जनरल शॉर्ट यांनी तिथे जमलेल्या लष्करी अधिकाऱ्यांना काहीशा करडय़ा आवाजात विचारलं, ‘‘विमानवाहू नौका बंदरात का ठेवली नाही? त्यामुळे हा सारा अनर्थ घडला.. एकही एअर क्राफ्ट कॅरिअर बंदरात असू नये हा गाफीलपणा झाला.’’
कुणीच काही बोललं नाही. गाफीलपणा झाला होता खरा! पण कुणाचा? त्या गाफीलपणाचं प्रायश्चित्त कुणाला मिळणार होतं?
पर्ल हार्बरच्या दुर्घटनेनंतर अमेरिकेनं जपानविरुद्ध युद्ध पुकारलं. जपानच्या गट्टी राष्ट्रांनीही अमेरिकेविरुद्ध रणशिंग फुंकलं होतं. त्यामुळे सारं जग युद्धाच्या खाईत सापडलं.
पर्ल हार्बरवरील हल्ल्याची वार्ता व्हाइट हाऊसमधून यापूर्वीच जाहीर करण्यात आली होती. ओहाऊ बेटातील सर्व नाविक आणि लष्करी ठाण्यांवरील जपाननं प्रखर हल्ला केल्याचंही स्वत: प्रे. रूझवेल्ट यांनीच जाहीर केलं होतं. जपानचा हा जय अमेरिकेच्या वर्मी चांगलाच झोंबला होता आणि किमेल-शॉर्ट या दोघांना त्याचे परिणाम भोगावे लागणार होते. त्या दोघांनी आपल्या मनाची तेवढी तयारी केली होती. जेमी जेफ्रेचं मन मात्र योकोत पुरतं गुंतलं होतं. त्याला दुसरं काही दिसत नव्हतं.
बृहत्पूर्व आशियाचं स्वप्न मात्र जपानच्या लष्करी प्रमुखांच्या टप्प्यात आलं होतं. मांचुरियापासून इंडोचायनापर्यंतच्या प्रदीर्घ प्रदेशात जपानी सेना युद्धसन्मुख होऊन उभ्या ठाकल्या होत्या. प्रधानमंत्री जनरल हिदेकी टोजो आणि परराष्ट्रमंत्री टोगो हे दोघेही गर्जून सांगत होते- ‘जपानच्या गेल्या सव्वीसशे वर्षांच्या इतिहासात एवढा बिकट प्रसंग निर्माण झाला नव्हता आणि अशी सुवर्णसंधीही आम्हाला मिळालेली नव्हती. त्या संधीचा पुरेपूर उपयोग करून घेण्यासाठी आम्ही आमच्या लष्करी सिद्धता झपाटय़ानं वाढवीत आहोत..’
पदरात पडलेल्या पहिल्याच विजयानं सारं राष्ट्र उत्साहानं उठलं. विजयाच्या उन्मादात काय करू आणि काय नको असं त्या राष्ट्राला होऊन गेलं.
जपान हा दिव्यांचा देश! आणि अजिंक्य समजलं जाणारं राष्ट्र! जय झाला की दिव्यांची मिरवणूक निघायची, ही सनातन परंपरा! पर्ल हार्बरच्या विजयानंतर राजधानीतून दिव्यांची भव्य मिरवणूक निघाली. सारं टोकियो शहर असंख्य दिव्यांनी झगमगून गेलं. दीपज्योतीतून आनंद ओसंडत होता. दिव्यांच्या विविध प्रकारांनी राजधानीचा सारा प्राकार प्रकाशला.
ही मिरवणूक प्रोफेसर निशिनांच्या अणुम्बॉब प्रयोगशाळेवरून चालली होती. ती भव्यदिव्य मिरवणूक बघण्यासाठी निशिना बाहेर आले. त्यांच्याबरोबर त्यांच्या हाताखालची मंडळी बाहेर आली.
त्या मिरवणुकीकडे बघून ते तामिकीला म्हणाले, ‘‘पहिला विजय मिळाला म्हणून लगेच ही मिरवणूक काढलेली दिसते. पण पहिला विजय हा शेवटचा विजय थोडाच असतो?’’
मिरवणुकीतल्या विजयी घोषात त्यांचं बोलणं सर्वाना ऐकू गेलं नाही. ते बोलायचे थांबले. बराच वेळ त्यांना थांबावं लागलं. कारण मिरवणूक फार मोठी होती. मिरवणुकीतले शेवटचे दिवे जेव्हा चालायला लागले तेव्हा निशिना म्हणाले, ‘‘जपाननं ही टक्कर घेतलेली आहे. पण अमेरिकेच्या शक्तीशी आपल्याला मुळीच टक्कर देता येणार नाही, हे एखादं लहान पोरही सांगू शकेल. जपानला याचे फार भीषण परिणाम भोगावे लागतील.’’
त्यांच्या बोलण्यावर कुणीच काही बोललं नाही. कारण तसं बोलण्याची सोयच उरली नव्हती. सारं राष्ट्र घरच्याच लष्कराच्या कैचीत सापडलं होतं. अशा तऱ्हेचं बोलणं म्हणजे संकटाला पाचारण करण्यासारखं होतं.
मग वृद्ध प्रोफेसर निशिना गंभीरपणानं एवढंच म्हणाले, ‘‘आपलं राष्ट्र हे बुडत्या जहाजासारखं बनलं आहे. हे जहाज केव्हा बुडेल त्याचा नेम नाही. पण या बुडत्या जहाजाला आपण हात दिला पाहिजे- सर्व शक्ती एकवटून! बुडू देता कामा नये या जहाजाला!’’
तसं पाहिलं तर गेल्या अध्र्या शतकाच्या अवधीत जपाननं फार वर डोकं काढलं होतं. जगातल्या बडय़ा राष्ट्रांत त्याची गणना व्हायला लागली होती. स्वत: निशिना हे फार उमदे आणि बुद्धिमान शास्त्रज्ञ होते. राजावर जसं त्यांचं प्रेम होतं, तसंच आपल्या या बलाढय़ झालेल्या राष्ट्रावरही प्रेम होतं. आपला राजा पराभूत व्हावा किंवा आपलं अजिंक्य राष्ट्र गर्तेत जाऊन बुडावं असं त्यांना मुळीच वाटत नव्हतं. देशभक्ती तर त्यांच्या रोमारोमात भिनली होती. म्हणूनच त्यांच्यावर अणुम्बॉब-निर्मितीची जबाबदारी टाकलेली होती.
परंतु पट्टीचा शास्त्रज्ञ कधीच स्वप्नरंजनात गुंतून पडत नाही. ती विजयी मिरवणूक बघत असताना त्यांच्या मनातले विचार त्यांना मनावेगळे करता आले नव्हते. त्यांच्या विचारांना एकदम वाचा फुटली होती. प्रो. निशिनांनी भविष्यकाळात डोकावून बघितलं होतं; आणि भविष्यकाळाच्या पडद्यातून त्यांना जे दिसलं होतं ते त्यांनी बोलून दाखवलं होतं.
पूर्व दिशेला युद्धाची ठिणगी पडली होती. युद्धाच्या कोठारावर पडलेल्या या एका ठिणगीनंही आगडोंब उसळणार होता. त्या आगीच्या ज्वाला धुमसायला लागल्या होत्या. त्यातूनच अग्निप्रलय होणार होता.
केव्हा?
कुठे?..
त्या वेळी तरी ते कुणालाच माहीत नव्हतं.
रविवारची, ७ डिसेंबर १९४१ची सुरेख सकाळ. त्या दिवशी धुक्यानंही सुट्टी घेतली असावी. पर्ल हार्बरला पहाटेच जाग आली. चर्चमध्ये जाण्यासाठी तसेच रविवारचे कार्यक्रम आखण्यासाठी घराघरात चर्चा सुरू होती. सगळीकडे धांदल-धावपळ उडाली होती.
जेमी जेफ्रेला रात्रभर झोप लागली नव्हती. शनिवारची रात्र त्याने मोटेलमध्येच मदिरा आणि मदिराक्षी यांच्या धुंद सहवासात घालवली होती. मध्यरात्रीनंतर त्यानं अंथरुणावर अंग टाकलं होतं, पण त्याला शांत झोप लागली नव्हती. अधिकाऱ्यांच्या बेफिकिरीमुळे त्याचं मन अस्वस्थ झालं होतं. प्रत्येक दिवशी वॉशिंग्टनहून हवाईबेटांकडे संदेश येत होते. ‘कोणत्याही क्षणी शत्रूचा हल्ला होईल, सावध रहा’, असं सांगितलं जात होतं. परंतु अ‍ॅड्मिरल किमेल आणि जनरल शॉर्ट हे आपापसात नेहमी म्हणायचे, ‘अ‍ॅड्मिरल स्टार्कसाहेबांना उगाच चिंता वाटते. पर्ल हार्बपर्यंत येणं जपानला कधीच शक्य होणार नाही.’’
वरिष्ठाधिकाऱ्यांनी वारंवार दिलेल्या इशाऱ्यांकडे त्या दोघांनीही दुर्लक्ष केलं होतं. ख्यालीखुशालीत खुशाल दिवस-रात्री घालवल्या होत्या. वरिष्ठाधिकाऱ्यांच्या इशाऱ्यांकडे लक्ष दिलं नव्हतं; मग जेमीनं दिलेल्या इशाऱ्याला ते थोडेच धूप घालणार होते? म्हणून जेमी जेफ्रे अस्वस्थ होता. त्याला झोप लागली नव्हती.
भल्या पहाटे तो उठला आणि ‘गोल्डन ईगल’ समोर येऊन उभा राहिला. बेकरी नुकतीच उघडली होती. म्हातारा युकिओ पाव-बिस्किटांची आकर्षक रचना करण्यात गुंतला होता. योको केक मांडून ठेवत होती. तिच्या रचनाकौशल्याकडे जेमी मन लावून बघत होता. मधूनच तिच्या पाठमोऱ्या आकृतीकडे टक लावून बघत होता.
त्याची चाहूल लागताच तिनं एकदम वळून त्याच्याकडे बघितलं. तेव्हा त्याची दृष्टी तिच्या उघडय़ा गळ्यावर स्थिर झाली होती.
जेमी जेफ्रे तिकडे टक लावून बघतो आहे हे तिच्या लक्षात येताच योको म्हणाली, ‘‘सभ्यतेनं वागायला तुला कुणी शिकवलेलं दिसत नाही.’’
छद्मी हास्य करून जेमी म्हणाला, ‘‘सगळ्याच ठिकाणी सभ्यतेनं थोडंच वागायचं असतं?’’
‘‘निदान माझ्याशी वागताना तरी सभ्यतेनं वागायला हवं!’’
‘‘मी तुला एवढंच विचारणार होतो की, हा मोठा केक तुझ्या एंगेजमेन्टसाठी तयार केला आहे की काय?’’
‘‘माझी एंगेजमेन्ट तुझ्यापर्यंत नाही येणार!’’
‘‘नाही कशी? तुला एखादी भेट द्यायला नको का? माझ्या कॉर्टर्समध्ये चल.. तिथे भेट देतो तुला!’’
जेमीनं डोळे मिचकावले.
योको म्हणाली, ‘‘तिथे येऊन काय करू?’’
‘‘तू काहीच करू नकोस. मला फक्त हवं ते दे!’’
‘‘तुला हवं ते देण्यापेक्षा इथे समुद्रात बुडालेलं काय वाईट?’’
मग तिनं गंभीरपणानं विचारलं, ‘‘बरं, तुला काय हवंय ते बोल!’’
‘‘योको.. योको हवीय मला!
‘‘योको फार महागात पडेल.. त्यापेक्षा आज घरीच पावरोटी घेऊन जा.. तुला भीती वाटते ना की, या आपल्या बंदरावर केव्हाही हल्ला होईल म्हणून.. पावरोटी घेतलेली असावी.’’
जेमी म्हणाला, ‘‘पावरोटी तर घेतोच, पण तू येणार असशील तर हा मोठा केकही घेतो. तुझ्या केकचा तेवढाच खप होईल.’’
‘‘नाही खपला तर समुद्रात बुडवून टाकीन..’’
तिच्या हातून पावरोटी घेतानाही जेमीनं आपला डावा डोळा मिचकावला.
त्याच्या हातात पाव देताना योको म्हणाली, ‘‘डोळ्यांत चांगलं औषध घाल. नाहीतर तुझे डोळे जातील. फार फडफड करताहेत तुझे डोळे.’’
जेमी जेफ्रे निघून गेल्यावर त्या बेकरीला क्षणाचीही उसंत मिळाली नाही. कारण त्या दिवशी रविवार होता. प्रत्येक रविवारी हे असंच व्हायचं. चर्चमध्ये जायची धांदल असायची. बेकरीतली पावरोटी बंगल्यात गेली म्हणजे न्याहारी व्हायची. मग चांगलेचुंगले कपडे अंगावर चढवून चर्चमध्ये जायची धांदल उडायची. चर्चमधली प्रार्थना आटोपल्यानंतर ज्याचा त्याचा सुट्टीचा कार्यक्रम सुरू व्हायचा. या कार्यक्रमात सवतासुभा नसायचा. या दिवशी नवीन गाठीभेटी व्हायच्या. ओळखीपाळखी व्हायच्या, परस्परांकडे जाणं-येणं वाढायचं, त्यातूनच प्रेमप्रकरणं निर्माण व्हायची. ती रंगायची. जुन्या प्रेमप्रकरणांची रंगत नाहीशी व्हायची. नव्या प्रेमप्रकरणांना गहिरा रंग चढायचा.
हवाईबेटांच्या परिसरात युद्धतळ पडला होता. पण साऱ्यांच्या कल्पनेतलं युद्ध दूर क्षितिजावर टांगलेलं दिसत होतं. लष्करी अधिकारीच जिथे युद्ध खेळण्याच्या कल्पनेनं नाचरंगात दंग होते तिथे इतरांची काय कथा? हवाईबेटांवर इथून तिथून ख्यालीखुशालीचं वातावरण पसरलेलं होतं. इष्काच्या रंगाढंगात हवाईबेटं बुडाली होती.
त्या दिवशी असाच आनंदी सूर्य उगवला. सकाळचे साडेसात वाजून गेले तेव्हा सागरावर उन्हं चांगलीच चमकायला लागली होती. सागराच्या जलाशयावरून उडणारे नीलवर्णी पक्षी पूर्व दिशेला झेपावत होते. जणू सागरतळावरून उडालेली विमानं शत्रूवर झेपावून जात असल्याचा भास होत होता. ते दृश्य नित्याचंच होतं, त्यात नवीन असं काहीच नव्हतं. निळं पाणी आणि निळं आकाश यांच्या सीमारेषेवर लावलेली ही नीलवर्णी पक्ष्यांची झालर कुणालाच विलोभनीय वाटलेली नव्हती. नित्य परिचयामुळे नित्य दिसणारी असली विलोभनीय दृश्यं नेहमीच दृष्टीआड होतात. त्याही दिवशी निसर्गाकडे कुणाचंच लक्ष नव्हतं.
पर्ल हार्बरवरचं टेहळणी विमान आणि वॉर्ड ही युद्धनौका टेहळणीचं कार्य करून परतली. तिकडेही लोकांचं लक्ष नव्हतं. कारण रोजचं टेहळणीचं कार्य चाललेलं होतं. त्या दिवशीच्या टेहळणी-पथकाला पर्ल हार्बरपासून थोडय़ाच मैलांच्या अंतरावर एक जपानी पाणबुडी आढळली. ती त्यांनी बुडवूनही टाकली. परंतु तरीदेखील लष्करी अधिकारी निर्धास्त होते. त्या वेळी जपानच्या विमानवाहू नौका पर्ल हार्बरभोवतालच्या समुद्रात येऊन ठेपल्या होत्या. पण अमेरिकन लष्करी अधिकाऱ्यांनी त्यांची दखल मुळीच घेतली नव्हती.
एकदम आकाश घरघरलं. क्षितिजावर विमानांचे ठिपके दिसायला लागले. जणू नीलवर्णी पक्ष्यांच्या रांगा परत येत होत्या. चार.. पाच.. सहा.. दहा.. किती रांगा होत्या कुणास ठाऊक! अज्ञात विश्वातून कसलं तरी अनपेक्षित संकट ज्ञात विश्वात अवतीर्ण व्हावं असा भास झाला. हिकम फील्डच्या लष्करी केंद्रावर आणि फोर्ड आयलंडवरील नाविक तळावर जपानी बाँब आग ओकू लागले. त्याच्या आधीच जपानच्या विमानवाहू नौका पर्ल हार्बरच्या सागरात येऊन दाखल झाल्या होत्या. त्या नौकांवरील विमानांनी आकाशात झेप घेतली होती; आणि बंदरात उभ्या असलेल्या अमेरिकन युद्धनौकांवर मारा सुरू केला होता.
सगळीकडे गोंधळ उडाला. आरडाओरडा सुरू झाला. काही लोक ओरडत होते.. ‘सायरन् सायरन.’ परंतु हवाई हल्ल्याची सूचना देणारी यंत्रंही बसवलेली नव्हती. जी तुटपुंजी व्यवस्था केलेली होती, ती फक्त रात्रीपुरती होती. तरीही लष्करी अधिकारी म्हणत होते, ‘ही केवळ हुलकावणी आहे.. खरा हल्ला इथे होणंच शक्य नाही!’’
जेमी जेफ्रे संतापला होता. त्याला धड बोलता येत नव्हतं. त्याच्या बोलण्याचा कसलाही उपयोग नव्हता.
अध्र्या तासाच्या बॉम्बवृष्टीत अमेरिकेच्या लष्करी सामर्थ्यांची फार मोठी हानी झाली. नंतर जपानी विमानं आपल्या तळावर परतली.
सारं शांत झाल्यावर अ‍ॅड्मिरल किमेल जेमी जेफ्रेला म्हणाले, ‘‘मी सांगितलं नव्हतं ही हुलकावणी आहे म्हणून! त्या पत्रात लिहिल्याप्रमाणे पाचपन्नास विमानं आली.. आपण शत्रूची अठ्ठावीस विमानं पाडली!’’
जेमी जेफ्रे काहीशा संतप्त स्वरात म्हणाला, ‘‘आणि आपली किती हानी झाली? त्या पत्रावर तुम्ही विसंबून राहाता, कमालच म्हणायची! मी काय बोलणार? ही आपल्याला खरीच हुलकावणी होती.. पण वेगळ्या अर्थानं!’’
जनरल शॉर्ट मध्येच म्हणाले, ‘‘लष्करी डावपेच आम्हाला जास्त समजतात.. आता संपलं.. यापुढे काहीही घडणार नाही.’’
जनरल शॉर्ट यांनी सुटकेचा नि:श्वास टाकला. जेमी गप्पच होता.
मध्यंतरी पंधरा मिनिटं गेली असतील. विमानांची घरघर पुन्हा ऐकायला यायला लागली. विमानं फारच वेगळी दिसत होती. आकाशात वेडय़ावाकडय़ा आकृती रेखाटत ती झेपावत होती. ती कुठे जायला निघाली होती कुणास ठाऊक! तळावरच्या अमेरिकन सैनिकांना त्यांची दिशाही कळेना. काय करावं हेही समजेना.
जनरल शॉर्ट धीर देतच होते, ‘ती विमानं आपल्याकडे येणंच शक्य नाही. हुलकावणी चाललीय एवढंच!’
जनरलसाहेबांचं हे बोलणं हवेत विरतं न विरतं तोच पर्ल हार्बरवर आग पाखडली जाऊ लागली. पहिला हल्ला आणि दुसरा हल्ला मिळून तब्बल दोन तास पर्ल हार्बर भाजून निघालं.
मग खाली मान घालून या हल्ल्याचा नुसता हिशेब करण्याशिवाय अमेरिकन अधिकाऱ्यांना दुसरं कामच उरलं नव्हतं.
जपानी विमानांची घरघर सुरू झाल्यावर अमेरिकन युद्धनौकांवरील तोफखाना धडाडू लागला. पण तोफांचा मारा चुकवून जपानी विमानांनी पर्ल हार्बर झोडपून काढलं. पर्ल हार्बरलगतच्या ओहाऊ बेटावर दोनशे दोन विमानं होती. त्यापैकी दीडशे विमानं जपानच्या माऱ्यात निकामी झाली. पर्ल हार्बर बंदरात अमेरिकेच्या ८६ युद्धनौका उभ्या होत्या.
अ‍ॅड्मिरल किमेलनी नाविक तळावरील एका अधिकाऱ्याला विचारलं, ‘‘आरिझोना, ओकाहोमा, कॅलिफोर्निया या बडय़ा नौका आपल्या बंदरात उभ्या होत्या की नाही? काय केलं त्यांनी?’’
तो अधिकारी अदबीनं म्हणाला, ‘‘नेवाडा आणि वेस्ट व्हर्जिनिया या नौकाही उभ्या होत्या. पण बंदरात एकही विमानवाहू नौका नव्हती.. मग या युद्धनौका करणार काय?’’
अ‍ॅड्मिरलसाहेबांनी चिडून विचारलं, ‘‘या युद्धनौका तरी जाग्यावर आहेत का?’’
‘‘नाही सर कित्येक नौका बुडाल्या; आणि ज्या उभ्या असलेल्या दिसताहेत त्या निकामी झालेल्या आहेत..’’
जनरल शॉर्टनी मधेच विचारलं, ‘‘जपानची किती विमानं आली असावीत?’’
‘‘शंभर-सव्वाशे असावीत..’’
‘‘जास्त असावीत असं वाटतं..’’
जपानच्या साडेतीनशे विमानांनी पर्ल हार्बरवर धडक मारली होती, या गोष्टीची कुणालाच कल्पना नव्हती.
जनरल शॉर्ट यांनी तिथे जमलेल्या लष्करी अधिकाऱ्यांना काहीशा करडय़ा आवाजात विचारलं, ‘‘विमानवाहू नौका बंदरात का ठेवली नाही? त्यामुळे हा सारा अनर्थ घडला.. एकही एअर क्राफ्ट कॅरिअर बंदरात असू नये हा गाफीलपणा झाला.’’
कुणीच काही बोललं नाही. गाफीलपणा झाला होता खरा! पण कुणाचा? त्या गाफीलपणाचं प्रायश्चित्त कुणाला मिळणार होतं?
पर्ल हार्बरच्या दुर्घटनेनंतर अमेरिकेनं जपानविरुद्ध युद्ध पुकारलं. जपानच्या गट्टी राष्ट्रांनीही अमेरिकेविरुद्ध रणशिंग फुंकलं होतं. त्यामुळे सारं जग युद्धाच्या खाईत सापडलं.
पर्ल हार्बरवरील हल्ल्याची वार्ता व्हाइट हाऊसमधून यापूर्वीच जाहीर करण्यात आली होती. ओहाऊ बेटातील सर्व नाविक आणि लष्करी ठाण्यांवरील जपाननं प्रखर हल्ला केल्याचंही स्वत: प्रे. रूझवेल्ट यांनीच जाहीर केलं होतं. जपानचा हा जय अमेरिकेच्या वर्मी चांगलाच झोंबला होता आणि किमेल-शॉर्ट या दोघांना त्याचे परिणाम भोगावे लागणार होते. त्या दोघांनी आपल्या मनाची तेवढी तयारी केली होती. जेमी जेफ्रेचं मन मात्र योकोत पुरतं गुंतलं होतं. त्याला दुसरं काही दिसत नव्हतं.
बृहत्पूर्व आशियाचं स्वप्न मात्र जपानच्या लष्करी प्रमुखांच्या टप्प्यात आलं होतं. मांचुरियापासून इंडोचायनापर्यंतच्या प्रदीर्घ प्रदेशात जपानी सेना युद्धसन्मुख होऊन उभ्या ठाकल्या होत्या. प्रधानमंत्री जनरल हिदेकी टोजो आणि परराष्ट्रमंत्री टोगो हे दोघेही गर्जून सांगत होते- ‘जपानच्या गेल्या सव्वीसशे वर्षांच्या इतिहासात एवढा बिकट प्रसंग निर्माण झाला नव्हता आणि अशी सुवर्णसंधीही आम्हाला मिळालेली नव्हती. त्या संधीचा पुरेपूर उपयोग करून घेण्यासाठी आम्ही आमच्या लष्करी सिद्धता झपाटय़ानं वाढवीत आहोत..’
पदरात पडलेल्या पहिल्याच विजयानं सारं राष्ट्र उत्साहानं उठलं. विजयाच्या उन्मादात काय करू आणि काय नको असं त्या राष्ट्राला होऊन गेलं.
जपान हा दिव्यांचा देश! आणि अजिंक्य समजलं जाणारं राष्ट्र! जय झाला की दिव्यांची मिरवणूक निघायची, ही सनातन परंपरा! पर्ल हार्बरच्या विजयानंतर राजधानीतून दिव्यांची भव्य मिरवणूक निघाली. सारं टोकियो शहर असंख्य दिव्यांनी झगमगून गेलं. दीपज्योतीतून आनंद ओसंडत होता. दिव्यांच्या विविध प्रकारांनी राजधानीचा सारा प्राकार प्रकाशला.
ही मिरवणूक प्रोफेसर निशिनांच्या अणुम्बॉब प्रयोगशाळेवरून चालली होती. ती भव्यदिव्य मिरवणूक बघण्यासाठी निशिना बाहेर आले. त्यांच्याबरोबर त्यांच्या हाताखालची मंडळी बाहेर आली.
त्या मिरवणुकीकडे बघून ते तामिकीला म्हणाले, ‘‘पहिला विजय मिळाला म्हणून लगेच ही मिरवणूक काढलेली दिसते. पण पहिला विजय हा शेवटचा विजय थोडाच असतो?’’
मिरवणुकीतल्या विजयी घोषात त्यांचं बोलणं सर्वाना ऐकू गेलं नाही. ते बोलायचे थांबले. बराच वेळ त्यांना थांबावं लागलं. कारण मिरवणूक फार मोठी होती. मिरवणुकीतले शेवटचे दिवे जेव्हा चालायला लागले तेव्हा निशिना म्हणाले, ‘‘जपाननं ही टक्कर घेतलेली आहे. पण अमेरिकेच्या शक्तीशी आपल्याला मुळीच टक्कर देता येणार नाही, हे एखादं लहान पोरही सांगू शकेल. जपानला याचे फार भीषण परिणाम भोगावे लागतील.’’
त्यांच्या बोलण्यावर कुणीच काही बोललं नाही. कारण तसं बोलण्याची सोयच उरली नव्हती. सारं राष्ट्र घरच्याच लष्कराच्या कैचीत सापडलं होतं. अशा तऱ्हेचं बोलणं म्हणजे संकटाला पाचारण करण्यासारखं होतं.
मग वृद्ध प्रोफेसर निशिना गंभीरपणानं एवढंच म्हणाले, ‘‘आपलं राष्ट्र हे बुडत्या जहाजासारखं बनलं आहे. हे जहाज केव्हा बुडेल त्याचा नेम नाही. पण या बुडत्या जहाजाला आपण हात दिला पाहिजे- सर्व शक्ती एकवटून! बुडू देता कामा नये या जहाजाला!’’
तसं पाहिलं तर गेल्या अध्र्या शतकाच्या अवधीत जपाननं फार वर डोकं काढलं होतं. जगातल्या बडय़ा राष्ट्रांत त्याची गणना व्हायला लागली होती. स्वत: निशिना हे फार उमदे आणि बुद्धिमान शास्त्रज्ञ होते. राजावर जसं त्यांचं प्रेम होतं, तसंच आपल्या या बलाढय़ झालेल्या राष्ट्रावरही प्रेम होतं. आपला राजा पराभूत व्हावा किंवा आपलं अजिंक्य राष्ट्र गर्तेत जाऊन बुडावं असं त्यांना मुळीच वाटत नव्हतं. देशभक्ती तर त्यांच्या रोमारोमात भिनली होती. म्हणूनच त्यांच्यावर अणुम्बॉब-निर्मितीची जबाबदारी टाकलेली होती.
परंतु पट्टीचा शास्त्रज्ञ कधीच स्वप्नरंजनात गुंतून पडत नाही. ती विजयी मिरवणूक बघत असताना त्यांच्या मनातले विचार त्यांना मनावेगळे करता आले नव्हते. त्यांच्या विचारांना एकदम वाचा फुटली होती. प्रो. निशिनांनी भविष्यकाळात डोकावून बघितलं होतं; आणि भविष्यकाळाच्या पडद्यातून त्यांना जे दिसलं होतं ते त्यांनी बोलून दाखवलं होतं.
पूर्व दिशेला युद्धाची ठिणगी पडली होती. युद्धाच्या कोठारावर पडलेल्या या एका ठिणगीनंही आगडोंब उसळणार होता. त्या आगीच्या ज्वाला धुमसायला लागल्या होत्या. त्यातूनच अग्निप्रलय होणार होता.
केव्हा?
कुठे?..
त्या वेळी तरी ते कुणालाच माहीत नव्हतं.
