चकवा !! | मनोगत

मनोगत: "चकवा !!
प्रेषक आशुतोश (शुक्र., १८/११/२०११ - १९:३१)
चकवा !!

नीलगिरीच्या पानांतून सळसळत काहीतरी वर चढल्याचे जाणवले.... किर्र काळोखात हिंमत करून झाडाजवळ जाऊन काय आहे ते पाहायचा प्रयत्न केला आणि....... पाय जमिनीत थिजले,....! झाडावरून दोन पांढरी बुबुळे माझ्याकडे रोखून पाहत होती....

रोखून पाहणाऱ्या बुबुळांकडून नजर फिरवून जमेल तेवढ्या जोरात पाय ओढत पळत रस्त्यावर गेलो... पण,.... गाडी नव्हतीच तिथे!! गाडी गायब झाली होती...! गाडी लावलेल्या ठिकाणी लाल रिंगण झाले होते...... मी पुरता भांबावलो होतो!! काय करावे सुचत नव्हते!!

त्या मंतरलेल्या वातावरणामुळे ते लाल रिंगण अजूनच भेसूर वाटत होते, गाडीशिवाय परतणे शक्यच नव्हते. मी टायर च्या खुणा पाहून त्यामागे जायचे ठरवले!! साधारण १-२ किलोमीटर चालताना सतत मागून कोणीतरी येत आहे असा भास होत होता. एका वळणावर पाण्याच्या साचलेल्या डबक्याजवळ माझी गाडी दिसली आणि डोकंच सुन्न झालं...

पाणवठ्यावर पिशाच्चांचा वावर असतो असे ऐकले होते... कसाबसा गाडीपर्यंत गेलो, दरवाजा उघडून आत बसलो. संपूर्ण गाडीत फिकटसर धूर साचलेला होता. किल्ली लावून गाडी सुरू केली आणि शक्य तितक्या वेगाने पुन्हा हायवेकडे निघालो.

टोल नाक्याजवळ पोलिसांचे बॅरिकेडस दिसले तेव्हा जिवात जीव आला. गाडी स्लो करून सीट बेल्ट लावायला बेल्ट ओढला तर एक जाडसर केसांची जटाच हातात आली.... शुद्ध हरपण्या आधी कोणा एकालातरी काय झाले हे माहीत असावे असे वाटले, आणि मग मात्र तडक टोल पोलिस चौकीत जाऊन सगळा प्रकार सांगितला!!

इन्स्पेक्टर चव्हाणांनी मला बसायला खुर्ची दिली, पाणी दिले. तिथल्या २ हवालदारांना गाडी चेक करायला आणि जरा आजूबाजूला पाहणी करून येण्यास सांगितले.... आणि मला म्हणाले जे झाले ते नीट सविस्तर सांगा....

मी आणि माझे २ मित्र गोव्याला अजून एका मित्राच्या लग्नासाठी गेलो होतो... तो मूळचा गोव्याचा म्हणून मग तिथेच लग्न करणार होता, गोवा हे खास हॉलिडे डेस्टिनेशन तर आहेच... पण तरीही ते जास्त प्रसिद्ध आहे ते मद्यार्क/आणि मद्यपींचा स्वर्ग म्हणून... काल रात्री रिसेप्शन झाले आम्हाला निघेपर्यंत ११ वाजले होते.. शेवटचे चिअर्स करून आम्ही तिघेही बाहेर पडलो....... --

एक मिनिट!! म्हणजे तुम्ही दारू पिऊन गाडी चालवत होतात? -

इं. चव्हाणांच्या ह्या प्रश्नाने खरं तर मी बावरलो होतो पण जो घडला तो प्रकार अतिभयानक होता त्यामुळे खरे बोलण्यावाचून गत्यंतर नव्हते. मी म्हणालो " साहेब मी पार्ट्यांना जातो पण कधीच पीत नाही, म्हणजे अगदीच आग्रह केला तर एखादा स्मॉल, पण शक्यतो नाहीच - कारण बहुदा मीच माझ्या बाकी मित्रांना घरी सोडायला जातो.... मला मध्येच थांबवत चव्हाण उठले, खिडकीतून बाहेर रस्त्यांवर नजर फिरवत मला म्हणाले -माझ्या प्रश्नाचे साधे उत्तर द्या - हो किंवा नाही! मी हो म्हणालो.

लगेच त्यांचा पुढचा प्रश्न - मग तुमचे ते मित्र कुठे गेले आता? गाडीत आहेत की लुडकले कुठे येता येता?

मी पुन्हा उत्तर देऊ लागलो, -> प्रशांत आणि विकास चुलतं भाऊ, गोवा महामार्गावर एक गाव आहे पिंदळे - तिथे त्याचा एक वाडा आहे तो अर्धा ओनरशिप केलाय, त्या फ्लॅट वर त्यांना सोडले आणि परत येता येताच हे सगळे... -

तेवढ्यात हवालदार वानखेडे आत येत म्हणाले - साहेब आक्खी गाडी चेक केली - कसलातरी मास-मच्छी/सडलेले कांदे वगैरे सारखा घाण वास मारतोय, वडाची एक छोटी पारिंबी सिट बेल्ट वर अडकली होती कुठेतरी गाडी ठोकली वाटतं.. तेव्हा अडकली असावी - तिचा हातात घेऊन हे साहेब ओरडत चौकीत आले होते की हो...! -- चव्हाणांनी हातानेच हवालदारांना थांबवले.

इं. चव्हाण पुन्हा समोर येऊन बसले - ग्लास पाण्याने पाण्याने पुन्हा भरून मला म्हणाले - पुढे बोला,

"त्यांना फ्लॅट वर सोडले, आणि परत येता येता जाणवत होते की आज आपण जास्त प्यायलो, मित्राने, त्याच्या बायकोने आणि इतर गँग ने लग्नाच्या रिसेप्शनच्या कारणाने जवळ जवळ एक खंबा आम्हा तिघांमध्ये २ तासात रिकामा केला होता... एका वळणावर मला जबरदस्त प्रेशर आले (लघवी करणे भाग होते) - मी गाडीतून बाहेर उतरलो.

लोकलाजेखातर हाय-वेपासून फर्लांगभर लांब आडरानाच्या बाजूने गेलो, आणि लघुशंकेचे निरसन करताना समोर नीलगिरीच्या पानांतून सळसळत काहीतरी वर चढल्याचे जाणवले.... किर्र काळोखात हिंमत करून झाडाजवळ जाऊन काय आहे ते पाहायचा प्रयत्न केला आणि....... पाय जमिनीत थिजले,....! झाडावरून दोन पांढरी बुबुळे माझ्याकडे रोखून पाहत होती....

माझी चढलेली होती -नव्हती तेवढी सगळी दारू एका क्षणात उतरली.... तिथून मागे फिरलो तर गाडी गायब, २-३ किलोमीटर नक्की आठवत नाही किती चाललो - पण मग एका पाणवठ्यावर मला गाडी ह्या अवस्थेत दिसली...

पानाची पिंक बाहेर थुंकत वानखेडे हवालदार म्हणाले -" साहेब म्हणजे त्या गोवाड्याच्या तलावाजवळ, अहो काही वर्षांपूर्वी चांगला तलाव होता आता बिल्डर लोकांच्या अतिक्रमणाने पार डबकं झालंयसा... "

"साहेब.. साहेब... ह्यांचा गाडीला पुढे उजवीकडून सगळे रक्त लागले आहे, मी आताशीच गाडी नीटं पाहून आत आलो"- असे म्हणत दुसरे हवालदार कळसे यांनी येऊन जवळजवळ माझी बखोटीच धरली.

चव्हाण इतका वेळ शांत होते पण हे ऐकून ते ताडकन उठले, मला एक मुस्कटात लगावून म्हणाले - हरामखोरा खरं सांग काय झालंय नाहीतर लई मार खाशील...!

मी पुरता हवालदिल झालो होतो... हवालदारांच्या दांडगाईने शर्टाची दोन बटण पण तुटली होती - मी गयावया करत चव्हाणांच्या पाया पडलो - म्हणालो जे झाले ते सगळे सांगितले आहे, मी गुन्हेगार नाही, मी निर्दोष आहे... मी कोणालाही उडवले नाही, रक्त कसे आले मला माहीत नाही - परंतु माझे काही एक न ऐकता दोन्ही हवालदार मला पकडून बाहेर गाडीजवळ घेऊन आले.

चव्हाण गाडी पाहून म्हणाले, नक्की काहीतरी झाले आहे! कळसे-वानखेडे - टाका ह्याला गाडीत.. चला परत मागे जिथे हे सगळं घडलं अस ह्याच म्हणणं आहे.. आणि हो, मोठ्या चौकीत फोन करून अजून कुमक मागवा आणि अँब्युलन्स पण मागवा... चला!

पोलिसांच्या गाडीत बसून परत त्या रानच्या दिशेने निघालो पण १० फूट जातो न जातो तोच पोलिस व्हॅन चे पुढचे दिवे फ्यूज झाले आणि गाडी अचानक बंद पडली!

आता मात्र चव्हाणांना वेगळीच शंका येऊ लागली, ते मला म्हणाले - तुमच्या बोलण्यात तथ्य आहे किंवा नाही ते तिथे जाऊनच कळेल - तपास करावा लागेल - मग माझ्याच गाडीतून तिकडे परत जायचे ठरले, इं नि हवालदारांना डायरी, टॉर्च आणि दंडुके घेऊन मागे बसायला सांगितले, आणि मला म्हणाले "उतरली आहे का नक्की तुमची? चला शेजारी बसा - आमचा जीव जायचा तुमच्या मूर्खपणाने - मी चालवतो, चला ती जागा दाखवा!

मी निमूटपणे बसलो, त्या भयानक वातावरणात परत जाण्याची इच्छा नव्हती तरीही नाईलाजास्तव माझे खरेपण सिद्ध करण्यासाठी पुन्हा जावे लागत होते...

२०-२५ मिनिटे गाडी चालवल्यावर इं. म्हणाले किती लांब आहे अजून? - माझ्याकडे उत्तर नव्हते, कारण गाडीत बसल्यानंतर मी किलोमीटर वा घड्याळ काहीच न पाहता तसाच जीव वाचवायला बेफाम निघालो होतो...

१-२ मिनिटेच झाली असतील -- गाडीत पुन्हा धूर साचला... इं. चव्हाण ओरडले-- अरे ब्रेक का लागत नाही??

हवालदार कळसेंनी हँडब्रेक ओढला परंतु त्याची केबल तुटून ते मागच्या सिट वर जोरात फेकले गेले... गाडी भरकटली, हमरस्ता सोडून साईडलाईन चे बॅरिकेडस तोडून रानात घुसली... एका मोठा दगडावरून अगदी सपशेल फूटभर वर उडाली आणि तशीचं जमिनीवर आदळली - मागची काच फुटली आणि बेसावध फेकले गेलेले हवालदार कळसे मागच्या फुटक्या काचेतून बाहेर त्याच दगडावर निपचीत पडले.

माझ्याभोवतीचा सीटबेल्ट अधिकच घट्ट आवळला गेला, गाडीला वेग प्रचंड होता, गाडी हेलकावे खात थेट एका नीलगिरीच्या झाडावर जाऊन आदळली ति धडक इतकी भीषण होती की इन्स्पेक्टर चव्हाण पुढच्या काचेला फोडून नीलगिरीच्या खोडाला डोक्यावर धडकले... क्षणात मृत्यू कसा होतो ते तेव्हा मला समजले, गाडीचे बंपर आणि नीलगिरीचे खोड ह्यामध्ये सापडून चव्हाणांच्या डोक्याची शकले'च झाली होती.... फाटलेल्या बॉनेटवर त्यांची मलूल मान पडली आणि तोंडातून येणाऱ्या रक्ताच्या ओघळामुळे गाडीची संपूर्ण उजवी बाजू रक्ताने माखली!

सीटबेल्ट मुळे थोडेफार सावरलेला मी.. आजूबाजुची एकही गोष्ट स्पष्ट दिसत नव्हती, त्या ढवळाढवळीमुळे माझ्या डोळ्यात रक्त जमा झाले होते, चव्हाणांचा हा असा मृत्यू साक्षात समोर पाहून दातखीळ बसली, आणि बसल्या जागीच २ सणसणीत उलट्या झाल्या..

कसाबसा बेल्ट सोडवून बाहेर आलो -एक पाय सिट आणि अर्धवट निखळलेल्या दरवाज्यात सापडून पुरता जायबंदी झाला होता, कपडे म्हणजे तर लक्तरंच झाली होती -- बाहेर पाहतो तो दुसरीकडून उतरलेले हवालदार वानखेडे आपले डोके धरून चव्हाणांजवळ उभे होते, माझे लक्ष जाताच ते क्षणार्धात ४-५ फूट वर उंच हवेत उचलले गेले आणि तसेच तळ्याकडे भिरकावले गेले.... पोहता येत नसल्याने २-३ वेळा अस्पष्ट वाचवा.. वाचवा.. एवढेच ऐकू आले... आणि नंतर उरले ते फक्त पाण्यावर येणारे बुडबुडे...!

मी लंगडत- रांगत हमरस्त्यावर आलो - एका मिनिटात होत्याचे नव्हते झाले, पिशाच्चं, भुतं वगैरे बद्दल भ्रामक कल्पना आहेत असे ठामपणे सांगणारा मी ह्या ३ विचित्र मृतदेहांना पाहून पांढराफटक पडलो होतो... शुद्ध हरपणार असे वाटत होते पण तरीही पाय ओढत, फरफटत रस्त्यावरून टोल चौकीच्या दिशेने पळत सुटलो.... कितीतरी वेळ पळत होतो.... मध्ये मध्ये पडत होतो.. सरपटत होतो... एक सावली मागे येत आहे असा सारखा भास....

चव्हाणांचा मरणाआधीचा चेहरा, कळसेंचा दुर्दैवी दगडावर आपटून छिन्नविछिन्न झालेला देह, वानखेडेंची वाचवा ची हाळी.... सगळे सगळे आपला पाठलाग करत आहेत असे वाटत होते.... कपडे, बूट सर्वकाही फाटले, राहिला केवळ जीव वाचवण्याचा प्रयत्न....

बेशुद्ध होईपर्यंत पळत होतो... दूर गावच्या वेशीजवळ थोडा कंदिलाचा उजेड दिसला... आणि मी गलितगात्र होऊन तिथेच कोसळलो!!

-- आई-? बाबा? तुम्ही इथे कसे... आणि मी कुठे आहे? अहो काल रात्री काय भयानक प्रकार.... । आईने मला शांत केले, बाबा बाहेर जाऊन गावच्या सरपंचांना आत घेऊन आले, सरपंच, गावकरी आत आले -- सरपंचांनी मला पाणी दिले आणि आमच्या तिघांकडे पाहत म्हणाले - साहेब, हा मुलगा पहाटे गावच्या वेशीजवळ पडलेला आमच्या गावकऱ्यांना सापडला, अंगावर फाटके कपडे, एका पायांत चिंध्या झालेला बूट, फक्त जीन कापडाच्या पँट च्या खिशात मोबाईल सापडला आणि आम्ही तडक तुम्हाला फोन करून बोलावले.. लेकरू फार बिथरलेलं दिसतंय.. आता काय आहे नाही ते तुम्ही बघा...!

मग मी पुन्हा सगळी घडलेली गोष्ट गावकरी, सरपंचांसोबत आई-बाबांना सांगितली! - सरपंच गंभीर होत म्हणाले, "पोरा तू म्हणतोस ते अर्धवट सत्य आहे-- तुला "चकवा" लागला होता"!

अकरा-बारा वर्षांपूर्वी, हा हमरस्ता म्हणजे कच्चा रस्ता होता, गावचे पोलिस पाटील चव्हाण, हवालदार-कळसे आणि वानखेडे गस्तीला असताना एक ट्रक टोलनाक्याजवळ भरधाव वेगाने आला... थांबवण्यासाठी गेलेल्या चव्हाणांना फरफटतं काही कळायच्या आत ट्रक आणि रस्त्याजवळच्या झाडाची टक्कर झाली - चव्हाण नाहक चिरडले गेले, हवालदार कळसे साहेबांना वाचवण्याच्या प्रयत्नात ट्रकच्या मागच्या चाकाखाली सापडले, आणि पत्र्याच्या शेडवरून जाणारी विजेची तार वानखेडेंच्या अंगावर पडून जबरदस्त झटक्यामुळे गोवाड्याच्या तलावात फेकले गेले... आणि तिथेच ते बुडाले!

तिघांचा हा दुर्दैवी अंत पाहून साऱ्या गावाने सुतक पाळले, जुनी गस्तीची जागा रद्द केली गेली तिथे मोठा हमरस्ता बांधायच्या काँट्रँक्ट मध्ये गोवाड्याचा तलाव सुद्धा नाहीसा होत आला.... दुसऱ्या दिवशी पोलिस रिपोर्टात कळले की त्या ट्रकचा चालक दारूच्या नशेत धुंद होता, त्याच्या निष्काळजीपणाने ३ कुटुंबांची राख झाली!

तेव्हापासून ते आजतागायत...

तुमच्यासारखे अनेक लोक जे दारू पिऊन गाडी चालवतात त्यांना हा चव्हाण-कळसे-वानखेडेंचा "च-क-वा" लागतो!

पोलिसपाटील भली माणसं होती- त्यांनी कोणाला जिवानिशी मारले नाही, परंतु त्यांच्यासारखे अजून कोणी काळाच्या पडद्या-आड जाऊ नये म्हणून ते अश्या चालकांना जन्मभराची अद्दल घडवतात..!

सरपंच म्हणाले, -> तुम्ही बोलता ते खोटे आहे असे मी म्हणणार नाही कारण मला हे सगळे माहीत होते, आणि एकंदर तुमची दशा पाहून हा अंदाज आला होता, पण फक्त तुमच्या माहितीसाठी सांगतो - तुम्ही काल मध्यरात्रीपासून वेशीवर येईस्तोवर ५०-५५ किलोमीटर पळत आला असाल -- जिथे ही घटना घडली होती त्याच्या आल्याड पल्याड ५०-६० किलोमीटरांपर्यंत कोणतीच चौकी नाही की टोल नाका नाही....! जे घडले तो च-क-वा होता. ! विसरून जा पण अनुभवातून शहाणे व्हा... तुमची गाडी बी ठीकं ठाक असलं तिथेच, फक्त बंद पडली असलं तेव्हा मॅकॅनिक घेऊन जा दिवसाउजेडीला.

आई बाबा आणि मी सुन्न झालो -- निरोप घेताना सरपंचांच्या देवघरात मी साष्टांग नमस्कार केला, म्हणालो - पुन्हा अशी चूक होणार नाही...! सरपंचांनी काळजी घ्यायला सांगून आम्हाला निरोप दिला - आणि आम्ही परतीच्या प्रवासाला लागलो.

मित्रांनो तात्पर्य एकच, DONT DRINK & DRIVE - तुम्ही कोण्या एका माणसाला नव्हे तर संपूर्ण कुटुंबाला देशोधडीला लावण्यास कारण ठरू शकता!

मद्यपान करून चुकूनही गाडी चालवू नका - नाहीतर...... तुम्हालादेखील लागू शकतो हा च-क-वा!!

००

आशुतोष दीक्षित

चीनची घेराबंदी

Source - loksatta.com

url - http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=194857:2011-11-20-16-25-46&catid=29:2009-07-09-02-02-07&Itemid=7

सोमवार, २१ नोव्हेंबर २०११
युरोपातील मंदीचे आवर्तन अद्याप अपुरे असतानाच गेल्या आठवडय़ात जगातील सामरिक (स्ट्रॅटेजिक) घडामोडींचे केंद्र प्रशांत महासागराकडे वळले. पुढील दशकातील घडामोडींची नांदी या आठवडय़ात सुरू झाली असे म्हटले तरी चालेल. प्रशांत महासागरातील चीनचा दक्षिण भाग हा या घडामोडींचा केंद्रबिंदू आहे. ‘साऊथ चायना सी’ म्हणून हा भाग ओळखला जातो. या भागात तेल व नैसर्गिक वायूचे अमाप साठे आहेत. या समुद्रातील पार फिलिपाइन्सपर्यंतच्या किनाऱ्यापर्यंत आपली सीमा असल्याचा चीनने दावा केला आहे. भारतातील अरुणाचल व अन्य बराच प्रदेश जसा चीन स्वत:चा म्हणून दाखवितो तोच प्रकार सागरी हद्दीबाबत चीनने सुरू केला. व्हिएटनाम, फिलिपाइन्स, मलेशिया, इंडोनेशिया असे १८ छोटे-मोठे देश या पट्टय़ात आहेत. जगातील सर्वाधिक सागरी वाहतूक व सुमारे तीन ट्रिलियन डॉलर्सची उलाढाल दरवर्षी या टापूत होते. इंधनसाठे व व्यापार यामुळे या पट्टय़ात हातपाय पसरायला चीनने सुरुवात केली. आपली अर्थव्यवस्था सक्षम करण्यासाठी नव्या नव्या बाजारपेठांच्या शोधात देश असतात. भारत असले उद्योग करीत नाही. आपले नेते आत्मसुखात मग्न असतात. पण चीन, अमेरिका यांचे तसे नाही. त्यांना भौतिक समृद्धी महत्त्वाची वाटते. ती टिकावी, वाढावी अशी त्यांची इच्छा असते. त्यासाठी साहसे करण्यास, नवे मार्ग शोधण्यास ते तयार असतात. आपल्या देशाचे हित साधून मग जगाच्या हिताकडे (जमल्यास) लक्ष देतात. अलिप्ततेची तत्त्वचर्चा करण्यापेक्षा रोकडा व्यवहार त्यांना पसंत असतो. जगात काय घडामोडी चालू आहेत याची फिकीर भारतातील नेत्यांना नसते. जगाच्या उलाढालीत भाग घ्यावा, काही फायदा करून घ्यावा अशी ईर्षां नसते. आंतरराष्ट्रीय घडामोडींचा व्यासंग दूर राहिला, सर्वसाधारण अभ्यास करणारेही फारच थोडे आहेत. नेहरूंना ती जाण होती, पण ते स्वप्नरंजनात मश्गूल झाले. इंदिरा गांधी खूपच वास्तववादी होत्या. राजीव गांधींना या गोष्टीत रस होता व काही चांगले धोरणात्मक बदल त्यांनी केले. नरसिंह राव, अटलबिहारी वाजपेयी हे मातब्बर मुत्सद्दी होते. सुदैवाने मनमोहन सिंग यांना या विषयाची जाण आहे. अमेरिकेबरोबरचा अणुऊर्जा करार व अन्य काही चांगले निर्णय त्यांनी घेतले. सध्याच्या परिस्थितीत अमेरिकेशी जुळवून घेणे हिताचे आहे असे त्यांचे मत आहे. याबाबत मतभेद होऊ शकतात. पण अन्य विषयात तटस्थ राहणारे मनमोहन सिंग येथे मात्र स्पष्ट भूमिका घेतात हे चांगले. आताही प्रशांत महासागरातील घडामोडींमध्ये भारत अमेरिकेच्या बाजूने झुकलेला दिसतो. अफगाणिस्तानपेक्षा पूर्वेकडे भारताने अधिक लक्ष द्यावे अशी अमेरिकेची इच्छा असून ओबामा यांनी ऑस्ट्रेलियातील भाषणात ती पुन्हा बोलून दाखविली. चीनचे वाढते सामथ्र्य अमेरिका व युरोप यांना धोकादायक वाटते. चीनचा विस्तारवाद ही नव्या शीतयुद्धाची सुरुवात ठरेल असेही काहीजण म्हणतात. आर्थिक मंदीवर उपाय म्हणून नवी बाजारपेठ शोधायला हवी. ती प्रशांत महासागराभोवतीच्या देशांमध्ये अमेरिकेला दिसते. येथील देशांच्या अर्थव्यवस्था वाढत आहेत. मध्यमवर्गाकडे पैसा आहे. जनरल इलेक्ट्रिकलसारख्या कंपन्यांना येथे व्यवसाय करायला मिळाला, तर अमेरिकेतील दीड लाख बडय़ा पगारदारांच्या नोक ऱ्या वाचतील. हा उद्देश ओबामांनी साध्य करून घेतला तो चीनचा धाक येथील देशांना घालून. चीनच्या विस्तारवादाचे आपण बळी पडू अशी भीती येथील देशांना वाटते. त्यांना पूर्ण संरक्षण देण्याचा वायदा ओबामांनी केला. व्यवस्थित आखणी करून या आठवडय़ात चीनची घेराबंदी करण्यात आली. याची सुरुवात हवाई बेटांवर झाली. तेथे ट्रान्स पॅसिफिक पार्टनरशिप (टीपीपी)ची संकल्पना मांडण्यात आली. मुक्त व्यापारासाठी प्रशांत महासागराचा वापर ही यातील कल्पना असून नऊ देश त्यामध्ये सामील झाले. जपान, कॅनडा, मेक्सिको यांच्या सहभागामुळे या ‘टीपीपी’चे आर्थिक वजन एकदम वाढले. संपूर्ण उत्तर अमेरिका ही पूर्व प्रशांत महासागराच्या व्यापारात उतरली. आम्ही प्रशांत सागराचेच लोक आहोत, अशी घोषणा त्यापाठोपाठ ओबामा यांनी करून या सागरावर अप्रत्यक्ष हक्क सांगण्यास सुरुवात केली. चीनवर त्यांनी उघड शाब्दिक हल्ला चढविला. चीनने प्रगल्भ व्हावे असा सल्लाही दिला. हवाईपाठोपाठ ओबामा ऑस्ट्रेलियात गेले. इथे त्यांनी व्यापाराला लष्करी साहाय्याची जोड दिली. डार्विन बंदरामध्ये अमेरिकेचे सैन्य राहील असे त्यांनी जाहीर केले. येथून चीनचा दक्षिण समुद्र माऱ्याच्या टप्प्यात येतो. ओबामा तेथे असतानाच हिलरी क्लिंटन फिलिपाइन्समध्ये पोहोचल्या. फिलिपाइन्सबरोबर लष्करी करार करण्याबरोबरच अमेरिकी लढाऊ नौका तेथे राहतील असे जाहीर केले. चीनच्या दाव्यानुसार त्या देशाची सागरी सीमा फिलिपाइन्सपर्यंत पोहोचते. अमेरिका फिलिपाइन्समध्ये युद्धनौका का ठेवीत आहे याची कल्पना यावरून येईल. चीन अस्वस्थ होऊ लागला व बीजिंगच्या ‘पीपल्स डेली’मधून अमेरिकेवर तिखट प्रहार होऊ लागले. अमेरिकी चढाईचा तिसरा टप्पा बालीमध्ये सुरू झाला. तेथील परिषदेला १८ देशांचे प्रमुख हजर होते. भारत व चीनलाही आमंत्रण होते. ‘साऊथ चायना सी’मधील वाद मिटविण्यासाठी लहान देशांना मदत करण्यास आम्ही पुढाकार घेणार आहोत असे ओबामांनी येथे जाहीर केले. व्हिएटनाम, फिलिपाइन्स अशा देशांना हे हवेच होते. चीनच्या दबावाला टक्कर देण्यासाठी त्यांना बलवान मित्राची गरज होती. प्रशांत महासागरातील या टापूला ‘साऊथ चायना सी’ असे न म्हणता ‘फिलिपाइन्सचा सागर’असे म्हणण्यास हिलरी क्लिंटन यांनी सुरुवात केली. चीनला खिजविणारी ही भाषा जाणीवपूर्वक करण्यात आली. जपान, कोरिया, फिलिपाइन्स, इंडोनेशिया, दक्षिणेला ऑस्ट्रेलिया व अप्रत्यक्षपणे भारत अशी चीनची नाकेबंदी करण्यास अमेरिकेने सुरुवात केली आहे. चीनच्या समुद्रात केवळ व्यापारासाठी आम्ही तेल शोधत आहोत असे भारताने जाहीर केले. चीनचा त्याला आक्षेप आहे. भारताला या कळपात ओढण्यासाठी ऑस्ट्रेलियाने युरेनियम देण्यास तयारी दर्शविली. यामुळे आपला अणू कार्यक्रम मार्गी लागेल. गेली दोन वर्षे ऑस्ट्रेलिया आपल्या अणू कार्यक्रमाला विरोध करीत होती. आता अमेरिकेने सूचना देताच ऑस्ट्रेलियाच्या पंतप्रधान वेगळी भाषा बोलू लागल्या. हा दांभिकपणा असला तरी भारताला त्याचा फायदा आहे. मनमोहन सिंग यांनीही बालीमध्ये चीनशी खंबीर भाषेत बोलणी केली आणि अमेरिकेच्या कळपात गेलेलो नाही हेही सूचित केले. चीनला वेसण घालण्यासाठी आशियात भारताने अधिक सक्रिय व्हावे अशी अमेरिकेची अपेक्षा आहे. त्यासाठी आपली तयारी सुरू आहे हे मनमोहन सिंग यांनी चीनला न दुखविता ध्वनित केले. भारत, ऑस्ट्रेलिया ते जपान असे मोठे अर्धवर्तुळ चीनच्या विरोधात उभे राहत आहे. अर्थात चीनही स्वस्थ बसलेला नाही. हे आव्हान स्वीकारत असल्याचे संकेत चीनने संयमित भाषेत दिले. लष्करी ताकदीपेक्षा आर्थिक ताकदीवर चीनचा भर असून प्रशांत महासागरातील लहान देशांना विविध प्रकल्पांसाठी अमाप मदत चीनने जाहीर केली. या देशांबरोबरचा चीनचा व्यापार अवघ्या २० वर्षांत ८ अब्ज डॉलर्सवरून ३५० अब्ज डॉलर्सवर पोहोचला आहे याची आठवण करून देण्यात आली. अमेरिकेबरोबरचा चीनचा व्यापार ४५० अब्ज डॉलर्सचा आहे. म्हणजे अमेरिकेला तुल्यबळ आर्थिक व्यवहार येथे होऊ शकतात हे चीनला दाखवून द्यायचे आहे. आर्थिक मंदीत सापडलेल्या व बुडत चाललेल्या देशांबरोबर जाणार की चीनसारख्या वाढणाऱ्या अर्थव्यवस्थेबरोबर राहणार, असा खडा सवालही चीनने केला. अमेरिकेचे प्यादे म्हणून काम करणाऱ्यांना चीनच्या आर्थिक फायद्यात वाटा मिळणार नाही हे लक्षात ठेवा, असेही सांगण्यात आले. चीनने त्याचे चलन परिवर्तनीय करावे, व्यापारावरील र्निबध सैल करावेत आणि स्वामित्व हक्कांचे पालन करावे या अमेरिकेच्या प्रमुख मागण्या आहेत. चीन ते करण्यास राजी नाही. अफगाणिस्तानमध्ये अमेरिकेने गुंतून पडावे असे चीनला वाटते. म्हणून पाकिस्तानला तो छुपी मदत करतो. उलट अफगाणिस्तान व इराकमधून मुक्त होत असल्याने आता प्रशांत महासागराकडे अमेरिकेचे लष्कर लक्ष देईल, असे ओबामा उघड सांगतात. भारत यामध्ये सक्रिय होणे चीनला नको आहे. म्हणून बालीमध्ये चीनने अतिशय सौम्य शब्दात भारताबरोबर बोलणी केली. मागील शीतयुद्ध अमेरिका व रशियात झाले. भारताने तेव्हा रशियाची बाजू घेतली. त्याचे बरेवाईट परिणाम आपण भोगतो आहोत. अर्थात त्या वेळी आर्थिक ताकद मर्यादित असल्याने भारताला फारसे कुणी विचारीतही नव्हते. आता स्थिती तशी नाही. आपण महत्त्वाची भूमिका बजावू शकतो. आपले राजनैतिक डावपेच यशस्वी ठरले तर पुढच्या पिढय़ांचा बराच फायदा होऊ शकतो. त्यासाठी सर्व राजकीय पक्षांमध्ये परराष्ट्र धोरणाबाबत एकवाक्यता होणे गरजेचे आहे.

पन्नाशी : चीन-भारत युद्धाची!

Source - loksatta.com

url- http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=194628:2011-11-18-17-33-23&catid=104:2009-08-05-07-53-42&Itemid=117

रविवार २० नोव्हेंबर २०११ १९६२ मध्ये चीनने भारतावर आक्रमण करून आपला बराच मोठा भूप्रदेश गिळंकृत केला. त्यातून आपण काही धडा शिकलो का? आज या युद्धाला ५० वर्षे होत असताना चीन आणि भारत ही दोन राष्ट्रे जागतिक महाशक्ती बनण्याच्या मार्गावर आहेत. ६२ च्या युद्धानंतर चीनने थेट जरी आपली कुरापत काढली नसली तरी अरुणाचल प्रदेशावर अद्यापि चीन दावा करीत आहे. भारताचे वाढते सामथ्र्य हेही चीनसाठी चिंतेचा विषय आहे. त्यामुळेच चीनकडून प्रतिस्पर्धी म्हणून आपल्याला सर्वाधिक धोका संभवतो. २ च्या युद्धाचे वास्तव व त्याचे दूरगामी परिणाम, आजचा त्याचा संदर्भ आणि भविष्यात घ्यावयाची खबरदारी या साऱ्याचा ऊहापोह करणारा नि. लेफ्ट. जनरल डॉ. दत्तात्रय शेकटकर यांचा लेख.. २०नोव्हेंबर १९६२ ला चीन शासनाने अधिकृत घोषणा केली की, ‘‘Begining from... 00.00 on 21st Nov 1962 the chinese frontier guard will cease fire along entire Sino-Indian border." ." याचाच अर्थ या २१ नोव्हेंबर २०११ पासून चीन-भारत युद्धाला ५० वे वर्ष सुरू होईल! २० ऑक्टोबर १९६२ रोजी चीनने लडाख क्षेत्रात लष्करी आक्रमणास सुरुवात केली. त्याही बऱ्याच आधीपासून चीनने आक्रमणाची तयारी आणि युद्धात्मक कार्यवाही सुरू केली होती. हे युद्ध जवळजवळ एक महिना चालले आणि अचानक २० नोव्हेंबरला चीनने एकतर्फी युद्धविरामाची घोषणा केली. स्वतंत्र भारताला चीनकडून हा पहिला सशस्त्र झटका होता. त्यानंतर भारतात तसेच जगभरात- विशेषत: पूर्व आशिया, मध्य आशिया, मध्यपूर्व आशियात अनेक मोठय़ा राजनैतिक, तसेच लष्करी घडामोडी घडल्या आणि त्याचे जागतिक परिणाम व दुष्परिणाम झाले. चीन-भारत युद्ध हे दुसऱ्या महायुद्धानंतर आशियातल्या दोन तरुण राष्ट्रांमध्ये झालेले पहिले युद्ध होते. दुसऱ्या महायुद्धानंतर अमेरिका आणि सोव्हिएत ‘शीतयुद्धा’लाही सुरुवात झाली. हे शीतयुद्ध सोव्हिएत युनियनच्या विघटनानंतरच संपले. २१ व्या शतकाच्या पहिल्या वर्षांपासूनच जगभरात एका नवीन दहशतवादी युद्धप्रणालीचा (जेहादी युद्ध) उगम झाला. अशा प्रकारची दहशतवादी युद्धे कमीत कमी आगामी ४० वर्षे तरी सुरूच राहतील यात शंका नाही. मी युद्धशास्त्राचा अभ्यासक आणि विश्लेषक आहे. ज्याप्रमाणे ज्योतिषशास्त्रातले तज्ज्ञ भविष्यवाणी करतात त्याप्रमाणे मीही जगाच्या राजनैतिक, कूटनीतिक आणि रणनीतीच्या भविष्याबद्दल अभ्यास करतो. १९६२ मध्ये चीन आणि भारत यांच्यातले हे युद्ध का झाले, कसे झाले, याचा परामर्ष या युद्धास पन्नास वर्षे होत असताना घेणे निश्चितच अप्रस्तुत ठरणार नाही. त्याद्वारे भविष्यातील भारत-चीन संबंध आणि त्याचे जागतिक परिस्थितीवर होणारे परिणाम याबद्दल योग्य ती काळजी घेता येईल. १९५८ ते २००१ या कालावधीत मी ईशान्य भारतात जनरल ऑफिसर कमांडिंग ४ कोअर या पदावर ले. जनरलच्या रॅंकमध्ये काम केले. या कोअरची जबाबदारी संपूर्ण अरुणाचल प्रदेश (९८ हजार स्क्वे. कि. मी. भूप्रदेश- ज्याची मागणी आजही चीन करीत आहे.), भारत-ब्रह्मदेश सीमा, भारत-भूतान सीमा, आसाम व मेघालय इतकी विस्तृत होती. अरुणाचल प्रदेशात अंतर्गत सुरक्षेच्या जबाबदारीचे नेतृत्वही मी केले. या काळात अनेकदा माझी चीनच्या सैन्याधिकारी आणि कूटनीतिज्ञांबरोबर भेट आणि चर्चा झाली. या सर्व अनुभवांच्या आधारावर मी हा लेख लिहीत आहे. राजनैतिक व परराष्ट्र धोरणांनुसार कोणतीही व्यक्ती किंवा राष्ट्र आपल्या हिताकरिता राजनीतीचे माध्यम वापरतो. राजनीतीला साहाय्य करण्याकरिता कूटनीतीचा आधार घेतला जातो. परंतु जेव्हा राजनीती आणि कूटनीती दोन्हीही विफल होतात तेव्हा राजनैतिक लक्ष्यपूर्तीकरिता रणनीती हा शेवटचा पर्याय असतो. याकरिताच रणनीतीत पारंगत विशेषज्ञांना राजनैतिक व कूटनैतिक जाणीव व पारंगतता असणे फार महत्त्वाचे ठरते. हा युद्धशास्त्राचा सिद्धान्त आहे. १९६१ च्या नोव्हेंबपर्यंत दिल्लीमध्ये पाकिस्तानबद्दल जास्त काळजी व्यक्त केली जात होती. (ही वास्तविकता आजही कायम आहे.) चीनकडून मात्र युद्धात्मक कारवाई सतत नाकारली गेली. ( ही वास्तविकता आजही आहे. संरक्षण मंत्रालय वगळता अन्य मंत्रालये आणि अधिकारी समजतात, की चीन पुन्हा भारतावर आक्रमण करणार नाही!!) १० ऑक्टोबर १९५० रोजी तत्कालीन भारतीय गृहमंत्री सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी स्पष्टपणे लिखित स्वरूपात बजावले होते की, ‘चीनचे सैन्य आणि युद्धात्मक शक्ती तिबेटमध्ये वेगाने वाढत आहे. त्याचे दुष्परिणाम भारतावर नक्कीच होणार. भारतीय नेतृत्वाने चीनवर विश्वास ठेवू नये.’ (या पत्राची प्रत माझ्यापाशी आहे.) परंतु त्यांच्या या धोक्याच्या इशाऱ्याकडे दुर्लक्ष केलं गेलं आणि चीनच्या युद्धतयारीला प्रत्युत्तर देण्याकरिता भारताने काहीच प्रयत्न केले नाहीत. पुढे १२ वर्षांनी चीनने भारतावर आक्रमण केलेच. या युद्धात दुर्दैवाने भारताचा पराजय झाला. त्याचे परिणाम आजवर होत आले आहेत आणि भविष्यातही होत राहणार यात काहीच शंका नाही. भारतात ब्रिटिशांची सत्ता असताना ईशान्य भारताकडे कधीच लक्ष दिले गेले नाही. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर १९५२ पर्यंत भारतीय शासनानेही त्याकडे दुर्लक्षच केलं. दुसऱ्या महायुद्धात बर्माकडून भारतावर जपानी आक्रमण झाल्यानंतरच ब्रिटिश शासनाला ईशान्य भारताची आठवण झाली. बर्मायुद्धातही आपल्याला फक्त आसाम, नागालँड आणि मणिपूर या भूभागाचे महत्त्व कळले. इतर भागांकडे १९५९ पर्यंत पूर्णपणे दुर्लक्ष केले गेले. या सर्व घडामोडींत चीन ही एक मोठी सत्ता आहे, याकडेही कुणाचे फारसे लक्ष गेले नाही. १९४० नंतर चीनचा प्रभाव व विस्तार मध्य आशिया आणि रशियाकडे वाढत होता. पण ब्रिटिश शासनाला त्याची काळजी नव्हती. कारण तेव्हा रशिया पाश्चात्य देशांचा प्रमुख शत्रू होता! दुसरे महायुद्ध संपल्यानंतरही शीतयुद्धाच्या काळात अमेरिकेचा व युरोपचा प्रमुख शत्रू हा रशियाच होता; चीन नव्हे! ज्या चीनबद्दल आज अमेरिकेला आणि पाश्चात्य जगाला फार काळजी वाटत आहे, तोच चीन दुसऱ्या महायुद्धात अमेरिकेचा मित्र होता. या वास्तवाची कल्पना आजच्या किती शासकीय अधिकाऱ्यांना आणि राजनीतिज्ञांना आहे? राजकारण, कूटनीती तसेच युद्धशास्त्राचा एक सिद्धान्त आहे की, जेव्हा दोन पक्षांत युद्ध किंवा प्रतिस्पर्धा होत असते त्या काळात एक तिसरा पक्ष तयार होतो आणि काही काळानंतर हा तिसरा पक्ष किंवा तिसरी शक्ती जास्त प्रबळ व महत्त्वपूर्ण होते. पाश्चात्य जगाचे रशियाबरोबर युद्ध आणि शीतयुद्ध सुरू असताना चीन एक महत्त्वपूर्ण व प्रबळ शक्तीच्या रूपात उभे राहिला आणि आज संपूर्ण जगाला त्याच्याबद्दल भीती वाटते आहे. सध्या चीनच्या ताब्यात असलेले सिकिआंग आणि तिब्बत क्षेत्र पूर्वनियोजित योजनेनुसार चीनच्या अधिपत्याखाली आले. चीनमध्ये सत्ता-परिवर्तनकरिता क्रांतिसंघर्ष सुरू असताना आणि त्यानंतर १९४९ मध्ये चीनच्या उत्तर-पश्चिम सिकिआंग भागात (जिथे आता चिनी शासनाविरुद्ध अंतर्गत संघर्ष सुरू आहे.) आणि १९५० मध्ये तिबेटला सैन्यबळाच्या आधारे चीनने गिळंकृत केले. मात्र, या सर्व घटनाक्रमाकडे भारताने तेव्हा पूर्णपणे दुर्लक्ष केले. १९१४ मध्ये ब्रिटिश शासनाने तिब्बतचे शासक व चीनबरोबर एक करार केला. त्याप्रमाणे दोन्ही देशांमध्ये सीमेच्या निर्धारणकरिता एक सीमारेषा (ज्याला मॅकमोहोन रेषा म्हणतात.) निर्धारित केली गेली. त्यावेळी चीनने त्याला विरोध केला नाही. परंतु ६० वर्षांनंतर चीनने घोषणा केली की, ही सीमारेषा चीनला मान्य नाही. आजही चीन तिला मान्यता देत नाही. नेफामधील युद्धाचे हे प्रमुख कारण होते. ईशान्य भारतात अरुणाचल प्रदेशमध्ये या रेषेबद्दलच भारत व चीनमध्ये विवाद आहे. पूर्ण लडाखवर चीनने दावा सांगितला आहे. तिथेही चीनला निर्धारित सीमारेषा मान्य नाही. १९४७ पर्यंत ब्रिटिश शासन असताना भारत-तिब्बत सीमाक्षेत्राचा ३००० कि. मी. लांबीची सीमा अनिर्धारित होती. हा सीमावाद हेच १९६२ च्या युद्धाचे प्रमुख कारण झाले. १९५९ मध्ये चीनने अचानक मागणी केली की, संपूर्ण अरुणाचल प्रदेश (अगोदरचा ‘नेफा’ प्रदेश- ९८,००० स्क्वे. कि.मी. क्षेत्र) चीनचा आहे आणि भारताने त्यावर बेकायदेशीर अधिपत्य स्थापित केले आहे! चीनच्या या मागणीनंतरही तत्कालीन भारतीय शासनाचे डोळे उघडले नाहीत. १९५९ मध्ये त्यावरून कांगजू क्षेत्रात सैनिकी चकमकही झाली. आज हा प्रदेश चीनच्या ताब्यात आहे. कितीजणांना माहीत आहे की, १९५९ पर्यंत नेफा म्हणजे सध्याच्या अरुणाचल प्रदेशची संपूर्ण व्यवस्था (सुरक्षा व्यवस्थेसह) संरक्षण खात्याकडे नसून परराष्ट्र मंत्रालयाकडे होती! नेहमीप्रमाणे परराष्ट्र मंत्रालयाचे लक्ष पाश्चात्य जगत व अमेरिकेकडे जास्त होते. त्यामुळेच या क्षेत्राकडे पूर्ण दुर्लक्ष केलं गेलं. अरुणाचल प्रदेशमध्ये १९५९ पर्यंत भारतीय सैन्य नव्हतेच. आसामातही भारतीय सेना नव्हती. या संपूर्ण क्षेत्राची सुरक्षा व्यवस्था परराष्ट्र मंत्रालय आणि ‘आसाम रायफल’ (ज्याची व्यवस्था आता गृहमंत्रालयाकडे आहे.) कडे होती. १९४७ ला भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर प्रथमच भारतीय सैन्य नोव्हेंबर १९५९ मध्ये आसाममध्ये पाठवलं गेलं. ही व्यवस्था लखनौस्थित सेना मुख्यालय पाहत असे. पूर्व कमांड- ज्याचे मुख्यालय आता कलकत्त्याला आहे, तेव्हा नव्हते. अंबालास्थित चार डिव्हिजनचे सैनिक आसाममध्ये पाठविले गेले. त्यांना कोणत्याही प्रकारचे प्रशिक्षण, युद्धसामग्री, संचारसाधने दिली गेली नव्हती. पूर्व सैन्य कमांडचे मुख्यालय लखनौला होते. त्याचे प्रमुख ले. जनरल एस. पी. पी. थोरात होते. (थोरात घराणं मूळचं कोल्हापूरचं.) त्यांना भरपूर लष्करी अनुभव होता. त्यांचे युद्धकौशल्य व दूरगामी लष्करी दृष्टिकोन सर्वविदित होता. त्यांनी चीनची युद्धतयारी आणि त्याच्या धोरणाबद्दल भारतीय शासनाला अनेकदा सावध केले होते. परंतु त्याकडे पूर्णपणे दुर्लक्ष केले गेले. उलट, तत्कालीन संरक्षणमंत्री कृष्ण मेनन यांनी त्यांची खिल्लीच उडविली. त्यात पंतप्रधानही सहभागी होते. ‘नेफामध्ये लष्करी व्यवस्था कशाला हवी? सैन्य कुणाविरुद्ध हवे? चीन आपला मित्र आहे. तो कधीच आक्रमण करणार नाही, याची आम्हाला पूर्णपणे खात्री आहे,’ असे उत्तर त्यांना देण्यात आले. संरक्षणमंत्र्यांनी तर असंही म्हटलं की, ‘चीनविरुद्ध आम्ही कूटनीतिक आघाडीवर युद्ध लढू.’ (we will fight a diplomatic war!! there is no possibility of war from china. We will fight on diplomatic front!!) दुर्दैवाने आजही तीच वृत्ती दिसते आहे. (We will fight pakistan and china on diplomatic front..) काही लोकांचा आक्षेप आहे की, कृष्ण मेनन यांचा चीनवर फार विश्वास होता आणि त्यांचे चीनबद्दलचे धोरण सहानुभूतीचे होते. कृष्ण मेनन यांच्या प्रभावाखाली येऊन तत्कालीन पंतप्रधानांनीही चीनच्या आक्रमक तयारीकडे दुर्लक्ष केलं. त्यानंतर दोनच वर्षांने चीनने भारतवर आक्रमण केलं आणि त्याचे दुरगामी परिणाम आपण आजपर्यंत भोगतो आहोत. आजही आपण चीनच्या वाढत्या लष्करी शक्तीकडे, महत्त्वाकांक्षा आणि सर्वागीण क्षमतावाढीकडे दुर्लक्ष केलं तर त्याचे दुष्परिणाम आपल्या येणाऱ्या पिढीला भोगावे लागतील. उर्दूत एक शेर आहे.. ‘वक्त ऐसा भी देखा है तारीख की घडियों में; लम्हों ने खता की पर सदियों ने सजा पाई..’ याचा अर्थ असा की, क्षणिक केलेल्या चुकीचे परिणाम पिढी दर पिढीला भोगावे लागतात. १९४७ मध्ये काश्मीरमध्ये केलेल्या चुकीचे परिणाम आजही भारत भोगत आहे आणि भविष्यातही भोगावे लागणार आहेत. त्याचप्रमाणे चीनच्या बाबतीतही १९५० ते १९६२ यादरम्यान केलेल्या चुकांचे आणि दुर्लक्षाचे परिणाम आपण आजही भोगतो आहोत. त्या चुका आपण आताही सुधारल्या नाहीत तर आपल्या येत्या पिढय़ांनाही त्याचे दुष्परिणाम भोगावे लागतील. आपले सध्याचे गृहमंत्री दक्ष, तज्ज्ञ व कुशाल अभ्यासक आहेत. ते नेहमी स्पष्टच बोलतात. त्यांनी सातत्याने म्हटले आहे की, भारताच्या अंतर्गत सुरक्षाव्यवस्थेत आणि प्रशासनात ज्या कमतरता आहेत, त्याचे कारण लोकांमध्ये त्यासंबंधात आस्था कमी आहे. १९४७ ते १९६२ या काळात संरक्षण व्यवस्थेत झालेल्या संचयित दुर्लक्षामुळेच (accumulated neglect in defence preparedness) १९६२ च्या युद्धात भारतचा पराभव झाला. यावरून आपल्या लक्षात येईल की, युद्ध किंवा युद्धात्मक बाबी या अचानक उद्भवत नाहीत. त्याला इतिहास असतो. ऐतिहासिक कारणं असतात. पाश्र्वभूमी असते. त्यातून आगामी युद्धजन्य परिस्थितीबद्दल सूचनाही मिळतात. युद्धाच्या वादळांचा अभ्यास मान्सूनसारखा सतत करावा लागतो. त्यात जर चूक झाली वा दुर्लक्ष झालं तर कटु पराभव चाखण्याची पाळी येते. १९६५ च्या युद्धातही हेच झालं. कारगिल युद्धातसुद्धा आपण अशा पूर्वसूचनांकडे दुर्लक्ष केलं. १९६५ च्या आणि कारगिल युद्धातसुद्धा आपण पाकिस्तानला धडा शिकवला असला तरीही त्याची आपल्याला फार मोठी किंमत सैन्याधिकारी व सैनिकांच्या बलिदानाच्या रूपात द्यावी लागली, हे कटू वास्तव आहे. लडाख क्षेत्रात आणि नेफा प्रदेशात १९५९ पासूनच सैन्याच्या हालचाली आणि आक्रमक कारवाया चीनकडून सुरू होत्या. २० ऑक्टोबर १९६२ रोजी लडाख क्षेत्रात चीनने मोठय़ा प्रमाणावर आक्रमण केलं. चीनच्या सैन्याला सुरुवातीला सफलता मिळाली. चिपाचाप क्षेत्र, रिमकांगला, देमचोहु क्षेत्रात ते पुढे सरकले. परंतु भारतीय सैन्यानी त्यांना चुशूकच्या पुढे येऊ दिलं नाही. दौलत बेग ओल्डी (डी.बी.ओ.) क्षेत्रातही चिनी सैन्य घुसलं. त्याकाळी डी.बी.ओ.पर्यंत जाण्यासाठी आठ दिवस लागायचे. आजही पायवाटेने तिथे जाण्याकरता चार दिवस लागतात. लडाख क्षेत्रात भारतीय सैन्याचे फार मोठे नुकसान झाले. जेव्हा लडाखमध्ये हे युद्ध सुरू होतं तेव्हा भारतीय शासनाचे राजनैतिक आघाडीवरच युद्ध थोपविण्यासाठी प्रयत्न सुरू होते. तोवर चीनचे सैन्य त्यांनी १९५९ मध्ये दावा केलेल्या क्षेत्रापर्यंत पोहोचले. त्याच्या पुढे मात्र ते सरकले नाही. त्याचवेळी नेफा क्षेत्रातही युद्ध सुरू झाले. ३ ते १८ ऑक्टोबर १९६२ दरम्यान चिनी सैन्याने तवांग क्षेत्रात घागला, खिजेमाने, सोमदरांगचू, तवांग-बूमला क्षेत्रात आक्रमण केले. त्याचप्रमाणे पूर्व अरुणाचल प्रदेशमध्ये डीचू-किबिघू, वलांग क्षेत्रातही त्यांनी आक्रमण केले. २९ ऑक्टोबरला भारत सरकारने मान्य केलं की, चीनने भारतावर आक्रमण केलेलं आहे. बूमला, तवांग, जसवंतगढ आदी क्षेत्रांत भारतीय सैन्याने चिनी सैन्याचा सामना केला. त्यांचे स्मारक आजही तिथे आहे. नोव्हेंबरमध्ये बोमदिलापर्यंत (जे आता जिल्हा मुख्यालय आहे.) चीन सैन्य पोहोचले. वलांगवरही चीनने कब्जा केला. काही इतिहासकारांनी या युद्धासंदर्भात म्हटले आहे की, भारतीय सैन्याने तेव्हा काहीच केले नाही. हे चुकीचे आहे. मी स्वत: १९७८ मध्ये आणि त्यानंतर तिथल्या स्थानिक ग्रामवासीयांना भेटलो. त्यांच्या म्हणण्यानुसार, भारतीय सैन्याप्रमाणेच चीनचेही बरेच सैनिक या युद्धात मारले गेले. वलांग क्षेत्रात चिनी सैनिकांचे मृतदेह चीनपर्यंत नेण्यासाठी जवळजवळ आठ दिवस लागले. पुरेशी युद्धसामग्री नसतानाही भारतीय सैन्याने आपल्या युद्धकौशल्याचे प्रदर्शन केले. १९ नोव्हेंबर १९६२ पर्यंत चिनी लष्कर नेफा क्षेत्रात बोमदिला-तवांग-वलांगपर्यंत तसेच लडाखमध्ये चुशूक, देमचोग, डी.बी.ओ. पर्यंत पोहोचले. आणि २० नोव्हेंबर १९६२ रोजी बीजिंगमध्ये चीनचे तत्कालीन प्रधानमंत्री चाऊ एन लाई यांनी भारतीय राजदूतावासाचे चार्ज दी अफेअर यांना बोलावून चीन युद्धक्षेत्रात एकतर्फी युद्धविराम करीत असल्याचे त्यांना सांगितले. नोव्हेंबरमध्ये लडाख व नेफा क्षेत्रात बर्फ पडायला सुरुवात होते. तत्पूर्वी चिनी सैन्याला माघारी जाणे गरजेचे होते. कारण ते नंतर हिमवर्षांवात अडकले असते आणि त्यांचे परत जाण्याचे सर्व मार्ग बंद झाले असते. जर चिनी सैन्य या क्षेत्रात थांबले असते तर त्यांना जिवंत राहण्याकरिता रसद पोचली नसती. या प्रदेशात हवाई मार्गाने रेशन आदी पोहोचवणं फारच कठीण होतं. याचाच अर्थ माघार घेऊन चिनी सैन्याने भारतावर मेहेरबानी केलेली नव्हती. त्यांना मागे जाणं आवश्यकच होतं. चीनकडे हवाई मार्गाने युद्धसामग्रीचा पुरवठा करण्याचे साधन त्यावेळी नव्हते. परंतु शत्रूच्या या कमतरेची जाणीव भारताला कुठे होती? युद्धकाळात शत्रूच्या शक्ती-सामर्थ्यांची व्याख्या आणि वर्णन करतो, परंतु शत्रूची कमतरता जाणणं व त्याचा फायदा घेणं हेसुद्धा तितकंच महत्त्वाचं असतं. या युद्धात चीनचे ८०,००० च्या आसपास सैन्य सहभागी झालं होतं. तर भारतीय सैनिक अवघे १०,००० होते. या युद्धात भारताच्या ३१२८ सैनिकांनी प्राणांचे बलिदान दिले. १०४७ सौनिक जखमी झाले, तर ३१२३ युद्धकैदी झाले. चीनचे ७२२ सैनिक मारले गेले, १,६९७ जखमी झाले आणि दोन युद्धकैदी झाले. लडाख क्षेत्रात चीनच्या ताब्यात आजघडीला सुमारे ३८,००० वर्ग कि.मी. भारतीय प्रदेश आहे. पाकिस्तानने काश्मीर क्षेत्रातून जवळजवळ ५००० वर्ग कि. मी. भूभाग १९६३ मध्ये चीनच्या ताब्यात दिला आहे. हे क्षेत्र काश्मीरचा भाग आहे व ते भारताचे होते. आता अरुणाचल प्रदेशवर चीन दावा करत आहे. या क्षेत्रातला घागला, सोमद्रांगचू, असाफिला, लांगजू सोडून अन्य भूभाग भारताच्या ताब्यात आहे. त्याची सुरक्षा व संरक्षण व्यवस्था सध्या संरक्षण मंत्रालय पाहत आहे. या क्षेत्राच्या संरक्षणाची जबाबदारी तेव्हाच्या केंद्र शासनाने हे युद्ध होण्याअगोदर परराष्ट्र मंत्रालयाकडून काढून घेतली होती. परंतु तोवर खूप उशीर झाला होता. १९६२ च्या चीन-भारत युद्धानंतर अनेकदा भारताने चीनबरोबरचे संबंध सुधारण्याचा प्रयत्न केला. परंतु त्यात जास्त यश मिळाले नाही. उलट, चीन १९६३ नंतर ईशान्य भारतात देशद्रोही आणि बंडखोर संघटनांना अनेक प्रकारचे साहाय्य करत आला आहे. त्यांना युद्धसामग्रीचा पुरवठाही चीन करतो आहे. त्याचवेळी भारताचा शत्रू म्हणून पाकिस्तानलाही मदत देत आहे. पाकिस्तानला अणुबॉम्ब तयार करण्यात चीनने साहाय्य केले आहे. १९७४ साली दोन्ही देशांनी परस्परांच्या देशात राजदूत नियुक्त केले. परराष्ट्रमंत्री असताना अटलबिहारी वाजपेयी यांनी चीनयात्रा केली. १९८६ मध्ये पंतप्रधान राजीव गांधी यांनीही चीनचा दौरा केला. त्यानंतर सीमावादावर तोडगा शोधण्याकरता भारत-चीनचे संयुक्त कार्यदल स्थापित केले गेले. मी या कार्यदलाचा सदस्य होतो. या कार्यदलाने दोन्ही देशांतले संबंध सुधारण्याकरता व सीमाक्षेत्रात शांती स्थापित करण्याकरता एक करारनामा तयार केला. ज्याला ‘शांति व मैत्री करार’ असे संबोधले गेले. पंतप्रधान नरसिंह राव यांच्या नेतृत्वाकाली हा करार झाला. त्यानंतर या कराराचे प्रत्यक्ष कृतीत रूपांतर करण्याकरता एका विशेष दलाची (Expert Group) स्थापना करण्यात आली. मी त्यातही सहभागी होतो. आजवर या कार्यदलाच्या १४ बैठका झाल्या आहेत. १५ वी बैठक याच महिन्यात भारतात होत आहे. चीनचे सीमेसंबंधीचे विवाद सर्वच शेजारी देशांबरोबर होते. अन्य देशांसमवेतचे विवाद संपुष्टात आले, परंतु ते चीनच्या अटींवरच! तेव्हा भारतानेही चीनच्या सगळ्या अटी मान्य करायच्या का? १९६२ च्या युद्धानंतर भारतीय संसदेत एकमताने ठराव संमत केला गेला आहे, की चीनने आक्रमण करून हडपलेला ३८,००० चौ. कि.मीटर भूप्रदेश भारत पुन्हा मिळवेल. परंतु हा प्रदेश सोडायला चीन राजी होणार नाही, हे निश्चित. कारण हा प्रदेश चीनकरता भू-राजकीयदृष्टय़ा दृष्टीने फार महत्त्वाचा आहे. वर्तमान जागतिक परिप्रेक्ष्यात चीनच्या दृष्टिकोनात अनेक बदल झालेले आहेत. आजच्या घडीला भारत व चीन हे दोन्ही देश आशिया खंडात आर्थिक, औद्योगिक, यांत्रिक व सामाजिक महाशक्ती म्हणून पुढे येत आहेत. दोन्ही देश येत्या २५ वर्षांत कुठे पोहोचतील, याबद्दल संपूर्ण जगाला उत्सुकता आणि काळजी वाटत आहे. अमेरिका व पाश्चात्य देशांचा जागतिक प्रभाव कमी होत चालला आहे. सध्या जरी भारत आणि चीन या देशांत युद्ध होण्याची शक्यता कमी असली तरी भारताने आपल्या संरक्षणसज्जतेत कमतरता ठेवता नये. उलट, युद्धक्षमता, दक्षता व सजगता वाढविण्याचीच आवश्यकता आहे. चीन सध्या आपली सर्वागीण क्षमता वाढवत आहे. आज भारत आणि चीन एक-दुसऱ्याचे प्रतिस्पर्धी आहेत. आजचा प्रतिस्पर्धी उद्याचा शत्रू असू शकतो. चीन वेगळ्या पद्धतीने आज भारताची नाकेबंदी करतो आहे. तिबेट व हिमालय क्षेत्रात त्याची सामरिक तयारी मोठय़ा प्रमाणावर सुरू आहे. चीन यारलंग सांगपोचा (ब्रह्मपुत्रा नदी) प्रवाह चीनमध्ये वळविण्याचा प्रयत्न करीत आहे. त्याचे परिणाम भारत व बांगलादेशवर होणार आहेत. ब्रह्मदेशमध्ये चीनची नौशक्ती वाढली आहे. बांगलादेश व श्रीलंकेतही सामुद्री शक्ती वाढविली जात आहे. पाकिस्तानमध्ये कराचीच्या उत्तर-पश्चिम भागामध्ये ग्वादार बंदरविकासाचे काम सुरू आहे. त्याचा वापर चीनची नौसेना करणार आहे. त्याचप्रमाणे रेल्वेमार्ग, भूमार्ग, पाइपलाइनचे बांधकामही चालले आहे. या सगळ्याचा फायदा व वापर युद्धकाळात होणारच. चीनचे नेपाळ व भूतानपर्यंत रेल्वेमार्गाचे काम सुरू आहे. राजस्थानमध्ये बाडमेर जिल्ह्य़ात भारतीय रेल्वेस्टेशन मुनाबाबच्या समोर पाकिस्तानचे घागरो हे मोठे स्टेशन तयार केले जात आहे. त्याचा फायदाही युद्धकाळात त्यांना होणार आहे. पाकिस्तान व ब्रह्मदेश पूर्णपणे चीनच्या कह्य़ात आहेत. ईशान्य भारतातील फुटीरवादी गट आणि नक्षलवादी संघटनांना चीन सर्व प्रकारचे प्रोत्साहन व मदत करीत आहे. दहशतवादाविरुद्धच्या युद्धासंबंधात पाकिस्तान आणि अमेरिकेत असलेल्या मतभेदांचा फायदा चीन घेत आहे. आपण हे विसरता कामा नये की, कारगिल युद्धाच्या वेळी पाकिस्तानचे सेनाप्रमुख व आय.एस.आय. प्रमुख चीनमध्येच होते! कारगिल युद्धाच्या वेळी चीनने अरुणाचल प्रदेशात कारवाई करण्याचा प्रयत्न केला होता. त्यावेळी हे क्षेत्र माझ्या अधिपत्याखाली होते. चीनला यांगसे क्षेत्रात भारतीय सैन्याने सफलता मिळू दिली नाही. याचे सविस्तर वर्णन तत्कालीन भारतीय सेनाप्रमुख जनरल व्ही. पी. मलिक यांनी त्यांच्या पुस्तकात ‘Surprise into Victoryमध्ये केला आहे. पाकव्याप्त काश्मीर हे क्षेत्र भारताचे आहे, हे चीनला मान्य नाही. भारतीय हद्दीतील काश्मीरबद्दलही चीन प्रश्नचिन्ह लावत आहे. पाकव्याप्त काश्मीरमध्ये चीनची सामारिक क्षमता वाढत चालली आहे. चीनचे सैन्य या क्षेत्रात तैनात आहे. चीन हा भारत-अमेरिका संबंधांकडे संशयाच्या दृष्टीने पाहतो. भारत-अमेरिकेतील वाढते संबंध चीनला पसंत नाहीत. म्हणूनच तो पाकिस्तानची युद्धक्षमता वाढवीत आहे. अफगाणिस्तानवरही चीनची वक्रदृष्टी आहे. युद्धशास्त्र व चाणक्यनीतीचा सिद्धान्त आहे की, शास्त्रार्थ व शस्त्रार्थ बरोबरच्या लोकांत व बरोबरच्या राष्ट्रांतच होतात. यास्तव चीनची राक्षसी महत्त्वाकांक्षा आणि आपला चीनसंबंधीचा १९६२ चा कटू अनुभव बिलकूल न विसरता भारताने एकात्मिक सुरक्षेकडे अधिक लक्ष देण्याची गरज आहे. चाणक्यनीतीचा आणखी एक सिद्धान्त आहे, की जर तुम्हाला युद्ध टाळायचं असेल तर युद्धाकरता सक्षम व सज्ज राहा. १९६२ च्या व कारगिल युद्धात हेच झालं. आपण युद्धाकरता तयार नव्हतो. भविष्यात ही चूक आपल्याकडून पुन्हा होता नये. शत्रूची शक्ती जोखत राहण्याऐवजी शत्रू किंवा प्रतिस्पध्र्याची कमतरता जाणून त्याचा लाभ उठवणं गरजेचं असतं. आपण ते करत नाही. आपले प्रतिस्पर्धी आणि शत्रू मात्र आपल्या कमतरतेचा अभ्यास करतात व त्याचा फायदा घेतात. चाणक्यनीती व युद्धशास्त्राचा मुख्य सिद्धांत म्हणजे- कऋ ८४ ‘If you know your adversary and if you can deter him, then you can live in peace for hundred years. . भारताकडे आपल्या प्रतिस्पध्र्यामध्ये काय कमतरता आहे, याचा अभ्यास करण्याची वृत्ती, धोरण व पद्धती आहे का? २१ व्या शतकात हे फार महत्त्वाचं व अत्यावश्यक आहे.