वैद्यकाच्या दाही दिशा : ‘प्रतिमा’तंत्र

वैद्यकाच्या दाही दिशा : ‘प्रतिमा’तंत्र
डॉ. उल्हास कोल्हटकर ,गुरुवार, ६ मे २०१०
Source - loksatta.com
URL- http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=67395:2010-05-05-14-57-51&catid=240:2009-10-30-08-22-29&Itemid=240
अमेरिकेतील टेक्सास विश्वविद्यालयातील क्ष-किरण चिकित्सक डॉ. ओ. कार्ल सिमॉनटन यांनी १९७१ साली वर्णन केलेल्या ६१ वर्षांच्या घशाच्या असाध्य कर्करोगाने ग्रस्त रुग्णाची ही कहाणी ‘शरीर-मन वैद्यकाच्या’ इतिहासात एक नवीन अध्याय सुरू करण्यास कारणीभूत ठरली असं म्हटल्यास ते वावगे ठरणार नाही. या रुग्णाचा कर्करोग हा अंतिम अवस्थेत होता, त्याला गिळताही येत नव्हते, त्याचे वजन जवळजवळ ४० पौडांनी उतरले होते आणि डॉक्टरांनी सर्व प्रकारच्या उपचारांनंतर (उदा. औषधोपचार, रेडिएशन व जमल्यास शल्यक्रिया) तो पाच वर्षांपर्यंत जगण्याची शक्यता केवळ ५ टक्के असेल असे जाहीर केले होते. पण तो इतका खंगला होता की, रेडिएशनसमोर तो टिकाव धरू शकेल असे डॉ. सिमॉनटनना अजिबात वाटत नव्हते. एक शेवटचा उपाय म्हणून डॉक्टरांनी त्याला रेडिएशनला मदत म्हणून ‘प्रतिमा’तंत्राचा अवलंब करावयास सांगितले. प्रथम त्याला आपला कर्करोग ‘निश्चित स्वरूपात’ डोळ्यासमोर कल्पिण्यास सांगितले. नंतर त्याला भावणाऱ्या एखाद्या प्रतिमेचा वापर करून (Guided Imagery) त्याच्या श्वेतपेशी त्याच्या कर्करोगावर हल्ला चढवीत असून कालांतराने त्या कर्कपेशींना पूर्णपणे त्याच्या शरीराबाहेर हाकलून देत आहेत असे दृश्य (Visualisation) त्याने डोळ्यासमोर जाणीवपूर्वक आणावे असे त्याला सुचविण्यात आले.
त्या रुग्णाने आपला कर्करोग म्हणजे एखादा काळा खडक असून तो हळूहळू वरून पडणाऱ्या शुभ्र हिमवर्षांवाने (श्वेतपेशी) झाकला जात आहे अशी दृश्य कल्पना (Visualisation) करण्यात सुरुवात केली. डॉ. सिमॉनटन यांनी त्या रुग्णाला घरी पाठविले व दिवसातून काही वेळा या तंत्राचा वापर करण्यास सांगितले. कालांतराने त्याला आपली कर्करोगाची गाठ कमी होत असल्याचे आढळू लागले. काही आठवडय़ाने ती गाठ अगदी लहान झाली. या दरम्यान, रेडिएशनचे कोणतेही दुष्परिणाम त्याच्यावर झाले नाहीत आणि दोन महिन्यांनी कर्करोग पूर्ण नाहीसा झाला!
डॉ. सिमॉनटनकरिता हे एक महद्आश्चर्यच होते. अर्थात रुग्णाला त्यात काही फारसे आश्चर्य वाटले नाही. त्याने डॉक्टरना पुढे जाऊन असेही विचारले की, ‘‘आता घशाची गाठ गेलीच आहे तर त्याला कित्येक वर्षे सतावणाऱ्या सांध्याच्या विकारावरही त्याने असा प्रयोग करावा का?’’ व त्यांच्याच सल्ल्याने त्याने या तंत्राचा वापर करून आपल्या सांध्यांच्या विकारावरही मात केली व नदीत मासेमारी करण्याचा आपला छंद पुढेही जोमाने चालू ठेवला.
सहा वर्षांच्या फॉलोअपनंतरही त्याच्यात या दोन्ही रोगांची लक्षणे परत उद्भवताना आढळली नाहीत. शरीर मन वैद्यकाचे एक अग्रगण्य पुरस्कर्ते, आधुनिक वैद्यकाचे उच्चविद्याविभूषित डॉ. दीपक चोप्रानी आपल्या ‘क्वाँटम हिलिंग’ या पुस्तकात या सर्व प्रकरणाचे बहारदार वर्णन केले आहे. शरीर मन वैद्यकाच्या क्षेत्रात डॉ. सिमॉनटन यांच्या या रुग्णाकडे एक महत्त्वाचा टप्पा, ‘लँडमार्क केस’ म्हणून पाहिले जाते.
प्रतिमातंत्र म्हणजे नेमके काय?
उपरोल्लेखित केसमध्ये डॉ. सिमॉनटन यांनी ज्या तंत्राचा वापर केला त्यास चित्रप्रतिमा तंत्र (Visualisation) असे म्हणतात. प्रतिमातंत्र याचा अर्थ एखाद्या विशिष्ट अथवा सर्व संवेदनांवर आधारित अशा विचारांचा प्रवाह सतत काही वेळ मनात खेळविणे व त्याचा उपचारांकरिता वा एखाद्या कृतीकरिता परिणामकारक वापर करणे. चित्रप्रतिमा तंत्रात एखाद्या दृश्याचा उदा. शरीरमनाच्या शिथिलीकरणाकरिता शांत जलाशयांच्या किंवा हिरवाकंच रानाच्य दृश्याचा विचार करणे, वापर केला जातो तर ध्वनिप्रतिमातंत्रात विशिष्ट आवाजाचा उदा. गाभाऱ्यातील मंत्रोच्चार वा दूरवरून सायंकाळी ऐकू येणारा घंटानाद इ., गंधप्रतिमातंत्रात एखाद्या विशिष्ट गंधाचा उदा. आरतीच्या वेळी वापरावयाच्या धूप, मध्यरात्रीचा रातराणीचा गंध इ. स्पर्श प्रतिमातंत्रात एखाद्या विशिष्ट स्पर्शाचा उदा. वाऱ्याची झुळूक, रेशमीवस्त्राचा स्पर्श इ.चा; तर रसप्रतिमा तंत्रात एखाद्या विशिष्ट चवीचा. उदा. कोकणातील हापूस आंबा, महाबळेश्वर येथील स्ट्रॉबेरी इ.चा वापर केला जातो. काही वेळा या सर्व संवेदनांचा वापर करून एखादी र्सवकष प्रतिमा वापरली जाते. त्या त्या प्रतिमेशी मन एकाग्र झाले की, त्या त्या प्रतिमेशी निगडीत संवेदनामुळे मेंदूतील ती ती केंद्रे उत्तेजित होतात. उदा. दृश्यांमुळे Visual Cortex इ. व त्यांचा प्रभाव पुढे अनिच्छावर्ती मज्जासंस्था, प्रतिरक्षाप्रणाली व अंतस्त्र्रावी ग्रंथी यावर पडून त्या त्या संस्थाच्या कार्यात सकारात्मक बदल घडून शरीरस्वास्थ्याची निर्मिती होते असे या तंत्राचे शास्त्र सांगते. या सर्व प्रणाली अक्षाला विचार-मेंदू- ??अनिच्छावर्ती मज्जासंस्था. प्रतिरक्षाप्रणाली. अंत:स्त्र्रावी ग्रंथी अक्ष किंवा psychoneuro Immune Endocrine Axis (PNIE Axis)असे भले मोठे नाव आहे. थोडक्यात सांगावयाचे तर संवेदनाप्रतिमांचा वापर करून मनाची एकाग्रता साधून वर उल्लेखिलेल्या अक्षाचा वापर करून मन, शरीराचे असंतुलन ठीक करते. संमोहन व जैवप्रतिज्ञापन ही उपचारपद्धतींची दोन टोके कल्पिली तर प्रतिमातंत्र कोठेतरी मध्यभागी ठेवावे लागेल.
प्रतिमातंत्राचा वापर कोठे होतो?
तसे पाहिले तर झोपेत किंवा दिवास्वप्न पाहतानाही आपण क्वचित याच प्रतिमातंत्राचा वापर करतो. यातूनच अनेकदा नवनवीन कल्पना (किंवा अगदी शास्त्रीय शोधही!) स्फुरतात. बेंझीनचा रेणू कसा असेल याचा विचार करण्यात ककुले या शास्त्रज्ञाने कित्येक रात्री तळमळत काढल्या. मग एके दिवशी त्याला डुलकी लागली असताना, त्याला दिसली की सहा साप रिंगण करून गोलगोल फिरत आहेत, एकाची शेपटी दुसऱ्याने तोंडात धरली आहे तर दुसऱ्याची शेपटी तिसऱ्याने तोंडात धरली आहे! असं करता करता शेवटच्याची शेपटी पहिल्याच्या तोंडात!! त्यांचा हा खेळ पाहून बेंझिनच्या रेणूची रचना अशी मंडलाकार असेल असे त्याला वाटले व पुढे ते अचूक ठरले.
विविध प्रतिमातंत्राचा उपयोग मुख्यत: शिथिलीकरण साधणे व ताणतणाव कमी करणे याकरिता केला जातो. साहजिकच तणावजन्य अनेक विकारांमध्ये प्रतिमातंत्रोपचारांचा उपयोग होताना दिसतो. उदा. तणावजन्य उच्च रक्तदाब, निद्रानाश, स्नायू वेदना, अकारण चिंता, नैराश्य, त्वचेवरील काही विशिष्ट प्रकारचे पुरळ, अतिसंवेदनशील पोट (Irritable Bowel Syndrome), दीर्घकालिक अॅलर्जी व अॅलर्जीजन्य अस्थमा इ. काही शास्त्रज्ञांना Rheumatoid Arthritis, Crohn's Diseaseइ. गंभीर विकारातही प्रतिमातंत्राचा उपयोग होताना आढळले आहे. वर उल्लेखलेल्या डॉ. सिमॉनटन यांच्या केससारख्या घटना मात्र तुरळकच आढळतात. अमेरिकेतील Academy for Guided Imagery (अ.ॅ.क.) या संस्थेने
या बाबतीत (हे तंत्र कोठे, कोणी व कसे वापरावे इ. संबंधी) काही निश्चित मार्गदर्शक तत्त्वे दिली आहेत. अभ्यासूंनी या संस्थेच्या बेवसाईटवर ती जरूर पाहावीत.
या तंत्रोपचारांचे कोणतेही दुष्परिणाम होत नाहीत असं या उपचारांचे प्रवर्तक सांगतात. मात्र त्यांचा वापर निदान सुरुवातीस तरी चांगल्या मार्गदर्शकाच्या सहाय्याने करावा. अॅक या संस्थेने या दृष्टीने Professional Certification Training Program ही चालू केला आहे.
या उपचारांचे एक वैशिष्टय़ म्हणजे ते स्वतंत्ररित्या किंवा अन्य उपचारांचा एक भाग, उदा. जैवप्रतिज्ञापन, संमोहन, गेस्टाल्ट थेरपी, एन.एल.पी., आर.ई.बी.टी. इ. म्हणूनही वापरता येतात. काही पाश्चात्य शल्यविशारदांनी, शल्यक्रियांचे काही दुष्परिणाम टाळण्यासाठी, शल्यक्रियेनंतर लवकर बरे होण्याकरिता व प्रतिकारक्षमता वाढविण्याकरिताही या तंत्राचा वापर केला आहे.
आपल्या भावनांची गुणवत्ता सुधारण्याकरिताही या तंत्राचा वापर करता येतो हे एक वैशिष्टय़च म्हणता येईल. या तंत्राच्या वापराची एक सोपी पद्धत सोबतच्या तक्त्यात दिली आहे.
शरीर-मन वैद्यकाच्या भविष्यकालीन वाटचालीत या प्रतिमातंत्राचा उपचारात व रोगप्रतिबंधनातही फार मोठा वाटा असणार आहे एवढे निश्चित!

प्रतिमातंत्र कसे वापराल?
अ. १) तुमची रोगी लक्षणे अथवा रोग म्हणजे एक वितळणारा बर्फाचा तुकडा आहे अशी कल्पना करा.
२) रोगग्रस्त अवयव उत्तम काम करीत आहे अशी कल्पना करा.
३) मन शांत करण्याकरिता शांत जलाशय, घनगंभीर दरी इ. दृश्ये डोळ्यासमोर आणा.
ब या गोष्टीदिवसातून किमान ३ वेळा करा.
१) अपेक्षित परिणामाची कल्पना करा.
२) शांत बसा किंवा पहुडा आणि शिथिल व्हा.
३) श्वासावर लक्ष केंद्रीत करा व दीर्घ श्वसन करून शिथिल व्हा.
४) जी प्रतिमा निवडली असेल तिच्यावर लक्ष केंद्रीत करा.
५) दृश्य, ध्वनी, स्पर्श, चव, गंध अशा सर्व संवेदनांचा प्रतिमेवर लक्ष केंद्रीत करताना वापर करा.